Welbeschouwd

Een pantser van zelfstandigheid Elizabeth Jane Howard Na het succes van de romancyclus over de Cazalets is nu ook Howards tweede roman in vertaling verschenen, over een onthutsend huwelijk. Het eerste deel van Welbeschouwd begint met een diner voor acht personen, ter gelegenheid van de verloving van de zoon des huizes. De gastvrouw is Antonia Fleming. Haar huwelijk is zo goed als voorbij. Ze is 43 jaar en weet wat er in dit stadium van haar wordt verwacht: ‘Voor haar leeftijd was een pantser van zelfstandigheid voorgeschreven; zelfstandigheid die bleef bestaan tot de kortstondige waardigheid van de dood was bereikt.’ Haar echtgenoot Conrad gaat zijn eigen gang. Op zijn kostschool is hij vroeger door een leraar als ‘briljant maar obstinaat’ omschreven ‘en hij had zich sindsdien aan de formule gehouden’. Behalve de verloofde zoon is er ook nog een dochter, die moeizame relaties met mannen onderhoudt. Het etentje is een noodzakelijke, formele verplichting waarvan niemand lijkt te genieten – behalve de lezer. De auteur van de scène, Elizabeth Jane Howard (1923-2014), laat ons kennismaken met alle deelnemers, maar het is duidelijk dat de echte hoofdpersoon van deze roman de gastvrouw is. De dag na het diner bezoekt die gastvrouw een cocktailparty waar ze een man tegenkomt die haar fascineert en angst inboezemt. Op dit moment is het eerste deel van de roman zo goed als afgelopen. In de voorgaande pagina’s zijn er allerlei lijnen uitgezet waarvan je het verdere verloop zou willen weten: het desintegrerende huwelijk van de Flemings, de verloving van de zoon, de keuzes die de dochter moet maken, en vooral ook het net begonnen verhaal over Antonia Fleming en de fascinerende, gevaarlijke man. Maar het gaat niet verder, het gaat terug. Het eerste deel van de roman speelt in 1950, in het volgende deel is het 1942. En zo gaan we deel voor deel verder terug in de tijd, tot we terecht zijn gekomen in 1926. Als lezer konden we in het eerste deel nog even de hoop koesteren dat dingen goed zouden kunnen uitpakken, desnoods tot ‘de kortstondige waardigheid van de dood’ aan toe, tenminste voor een páár personages, maar nee, deze roman is een andere exercitie: we reizen steeds dieper het verleden in en zien het huwelijk van de Flemings in verschillende stadia passeren, tot het moment dat het nog niet bestond. Ontzagwekkend The Long View heette deze roman van Howard toen die uitkwam in 1956, en dat is wat we krijgen: een veelomvattende blik op een huwelijk, op de Engelse hogere middenklasse, op een tijdperk. Na het succes van Howards vijfdelige romancyclus over de familie Cazalet is nu ook deze roman in het Nederlands vertaald. De vertaling bevat een voorwoord van Hilary Mantel, die terecht de ‘technische vaardigheid’ roemt waarmee Welbeschouwd is geschreven, en het een ‘ontzagwekkend’ idee vindt dat dit pas Howards tweede roman is. Je hebt inderdaad nergens de indruk dat hier een auteur aan het werk is die nog zoekt naar een stijl of vorm. Tweede roman of niet, Welbeschouwd is het resultaat van een volwassen schrijverschap. Het is een psychologische roman die om een trage, geconcentreerde lezing vraagt. Wie dat kan opbrengen, wordt beloond met een nauwgezet en soms onthutsend beeld van twee mensen, van hun tijd en van hun klasse. In de wereld die Howard ons voorlegt kneden en vormen mannen hun vrouwen alsof ze vanzelfsprekende eigenaren zijn, en weten vrouwen weinig van seks, of van de werkzaamheden van hun echtgenoot. Op 43-jarige leeftijd moet Antonia concluderen dat ze een product van haar man is geworden, ze is door hem ‘bemind, aangeraakt en gevormd; gedomineerd, beschermd en genegeerd. […] Zelfs de paar keer dat ze had gedacht dat ze zich had laten gelden waren een direct gevolg van haar omgang met hem’. Ook al draait het om de binnenwereld van de personages, de buitenwereld is niet afwezig. Howard kan met een paar streken een interieur of een landschap neerzetten. Dat valt vooral op in het laatste deel, dat op het platteland speelt, in het landhuis waar de 19-jarige Antonia opgroeit. Ze is haar toekomstige echtgenoot dan nog niet tegengekomen, ze is verliefd op een wat oudere, vaste gast van haar ouders, Curran. Ze ontdekt iets over die Curran, en over haar ouders, dat het beeld dat ze van haar omgeving heeft van zijn fundamenten slaat. Niet dat hierdoor alles wat we tot dan toe gelezen hebben meteen wordt verklaard, we hebben een roman in handen, geen schuifpuzzel, maar het schetst wel de wereld waarin Antonia zich staande moet houden. Door de omgekeerde chronologie weten we inmiddels al hoe dat haar is afgegaan, en dat Welbeschouwd uiteindelijk geen roman is over een ontsnapping. Als je na het slotdeel het eerste deel van het boek weer openslaat, is dat alleen maar méér doortrokken van een grimmig en glashelder soort melancholie. 2020-07-03 Rob van Essen