De tussenmens zoekt zijn/haar bestaansrecht

Mariken Heitman Het lukte niet om een superpompoen te kweken. Reden voor een tweeslachtige eenling om zich voor zelfonderzoek, vol originele ideeën en in sensitieve stijl, terug te trekken op het Wad.

De pompoenen zijn achterhaald, maar de erwten maken nog een kans. Die kunnen uitgroeien tot iets nieuws, of eigenlijk tot iets nieuws ouds. Elke, de hoofdpersoon van Wormmaan, wil de oererwt weer tot leven brengen. De Erwt aller Erwten, die voorafging aan wat de mens opkweekte aan erwten in de loop der eeuwen. Veredelen is haar vak. Ze legt zich aanvankelijk toe op het tot stand brengen van een superpompoen. Maar die wordt op het nippertje ingehaald door een andere toppompoen, die er sprekend op lijkt. Ze neemt ontslag. En ze wil de boel dan omkeren, terugdraaien: voortaan achteruitgaan. Met een zakje erwten reist ze naar het verlaten huisje van een schimmige oom op een Waddeneiland. Die oom raakte ooit zoek en werd nooit meer teruggevonden. Maar Elkes wortels zijn voorgoed met de zijne verstrengeld.

Ze vindt het tijd voor zelfonderzoek. Dat klinkt helder, maar de tweede roman van Mariken Heitman (1983) is een nogal verwarrend groeisel, al met al. Wormmaan moet het vooral van de erin vervatte ideeën hebben, niet van een erin vervat conflict, althans niet tussen personages. Er is weinig houvast voor de lezer, het boek gaat in zekere zin over oeverloosheid, en is zelf ook nogal oeverloos. Wel een tombola aan ideeën dus, en aan theorieën: Heitman is een knap en origineel denker.

Conflict is er in zekere zin ook wel, maar dan vervat in hoofdpersoon Elke, een eenling die tweeslachtig is. Ze is vrouw noch man, of ze is allebei. Pogingen naar een kant door te slaan mislukken. Met een paar sokken achter de gulp voelt Elke zich even senang, maar zo’n ding schuift. Met zich ‘vermommen in vrouwenkleren en vrouwengebaren, vrouwenmake-up en vrouwenmuziek, vrouwenhobby’s, vrouwentijdschriften en een bijpassende man’ zou ze ‘iedereen een dienst bewijzen’. Maar ook dat gaat niet. ‘De vrouw die ik nooit werd’ duikt met regelmaat op, een innerlijke stem die sinds jaar en dag veroordeelt wat niet gerealiseerd is, en inmiddels actief en bewust nagelaten wordt: de vrouw uithangen. Het is vooral een terugblik op Elke’s worsteling. Niet zozeer een verslag van de worsteling zélf: dat had wellicht een spannender boek opgeleverd.

Toch is het ook wel weer genieten. Dat komt door de sensitieve, barokke maar secure schrijfstijl, die Heitmans debuut De wateraap (2019) ook al zo de moeite waard maakte, en door de op zich zo boeiende ideeën in Wormmaan. De hoofdstukken over Elke worden afgewisseld met een verhaallijn die speelt in de tijd dat de mens voor de landbouw koos, zich (noodgedwongen) toe begon te leggen op het verkrijgen van een zo goed mogelijke oogst. Ook in die hoofdstukken speelt een ‘tussenmens’ een grote rol, iemand die geen vrouw en geen man is. Wat zou de ‘zin’ van zo een wezen kunnen zijn, wat het bestaansrecht? De toenmalige cultuur vult het in, net als de huidige.

De dragende gedachte van de hele roman is hoe context identiteitsbepalend is. Wezens, of het nou planten of dieren (dus ook mensen) zijn, passen zich in principe aan, wanneer ze niet passen. Heitman overdenkt omstandigheden en transformaties. Helaas geeft de roman als roman te weinig houvast, hoe boeiend het in beginsel ook is om over het zoeken naar houvast te lezen.

17-09-2021 Judith Eiselin