Thomas Heerma van Voss Is dit nou een ernstig verhaal over het leven van een jonge schrijver? De roman Condities is te lezen als serieus en ironisch.

Luister eens naar je lichaam, zegt de masseur tegen Vincent Pek. Zijn lichaam zit ‘vast’, hij heeft een ‘reset’ nodig en moet aan zijn ademhaling gaan werken. Pek, hoofdstedelijk schrijver van begin dertig, is sceptisch. Hij accepteerde nukkig dat hij ‘iemand [is] die door zijn vriendin naar een masseur wordt gestuurd’, maar vindt het eigenlijk ook onzin, ‘luisteren naar zijn lichaam’. Het gaat in principe goed met hem, nietwaar? Hij is toch in control? Maar goed: de massage is lekker, dus stapt hij monter de salon uit, alles is weer op de rails.

Wanneer een roman van een jonge Nederlandse schrijver met zo’n gebeurtenis opent, geeft dat een ongewis, maar intrigerend bijsmaakje. Want presenteert Thomas Heerma van Voss (1990) hier nou werkelijk ernstige observaties over het ondraaglijk lichte leven van de gegoede stadsmillennial? Of het tegendeel: een ironisering daarvan? Ik betrapte me op de eerste paar bladzijden in elk geval geregeld op een holle lach, bijvoorbeeld wanneer Vincent Pek mijmert dat hij na zijn middelbare school nooit over de wereld is gaan reizen, met als conclusie: ‘Bovendien lag Amsterdam ver genoeg van Amstelveen af’. Ook zat ik Pek smakelijk uit te lachen toen er een anekdote over daten langskwam: ‘Tijdens hun eerste afspraken ervoer hij haast verlammende zenuwen: of zij degene was met wie hij het eindelijk langer dan een paar maanden ging volhouden.’ Ja zeg, stel je voor. Verlammend, nou! De relatie met een eerder vriendinnetje begon, lezen we verderop, met opwindende app-gesprekken, waarbij hij bijvoorbeeld naar haar werk vroeg: ‘Of er nog uitzonderlijke gevallen op het huiswerkinstituut waren opgedoken.’

First world problems

De hoofdpersoon van Heerma van Voss’ derde roman staat in zijn hemd, zonder dat die dat doorheeft – en het knappe is: zonder dat je als lezer helemaal zeker weet of het wel ironisch bedoeld is. Het millennialverhaal vol ‘first world problems’ dat hier opgedist wordt, kun je als spottend én als ernstig lezen, waarbij je vreest dat generatiegenoten van de auteur vooral dat laatste doen. Een van de belangrijkste karakteristieken van de millennials is dat de leden van die generatie zichzelf zéér serieus nemen, zonder dat ze daar, in de ogen van leden van andere generaties, altijd genoeg reden toe hebben. Millennials zijn post-ironisch – en Condities heeft voor de oppervlakkige lezer veel weg van een post-ironische roman. Hier zegt de ene geliefde zonder grappen te maken tegen de andere: ‘Het is je gelukt. Hashtag supertrots.’

En, óh, wat krijgen zijn persoonlijke wissewasjes in deze (ook nog eens heel forse) roman een boel ruimte! De verhaallijn wordt bepaald door de wordingsgeschiedenis van Vincent Peks nieuwe autobiografische roman – en de belangrijkste motor van de intrige is de ziekte van Pek. Hij lijdt aan de ziekte van Crohn, die hem ontstoken darmen en dus een op hol geslagen stoelgang bezorgt, én grote doses schaamte en onzekerheid, die zijn succes in de weg zitten. Dat constateerde hij bij zijn tweede roman al: ‘hij schreef het te ongeconcentreerd om goed te kunnen nadenken over de compositie, zijn buik ontnam hem het zicht op een afgebakende spanningsboog’.

Spetterende ontlasting

Dat laatste is ook weer geestig geformuleerd, als je het concept ‘navelstaarderij’ erbij betrekt, wat onvermijdelijk opgeroepen wordt door deze roman die gaat over een schrijver die over zichzelf schrijft (waarbij het een mooie grap is dat Heerma van Voss zelf in een interview vertelde dat hij Crohn heeft). Wie alléén naar zijn buik kijkt, maakt geen kunst. Dat vindt Pek. Vónd: want terwijl hij tegenover de buitenwereld altijd benadrukte dat zijn vaste hoofdpersoon Gregor niet met hem samenviel, levert hij zich nu volledig uit aan het autobiografische schrijven. Zijn uitgever wil een roman over de darmkwaal. Daar zit geld in, daar zit de wereld van nu op te wachten. En ja, dat werkt, ervaart Pek, de woorden stromen uit zijn pen.

De verleiding is groot om op te merken dat er bij Pek nog wel meer vloeit zonder dat dat per se goed is, ware het niet dat één van de beste grappen van Condities is dat het de hele tijd over spetterende en stromende ontlasting gaat zonder dat Heerma van Voss er een grap van maakt. De zin ‘De druk op Gregors darmen houdt de druk op het proza’, zoals ergens staat, zoekt de grens op – maar de hele roman is koel van toon. Wijselijk laat Heerma van Voss talloze gelegenheden om de ironie aan te zetten liggen. Dat creëert de spanning in deze roman, de dramatische ironie: als lezer doorzie je beter hoe het met Pek gaat dan hij zelf doet. ‘Daar stonden ze te dansen, op de kleverige dansvloer, omgeven door stelletjes die alle clichés meeblèrden alsof ze niet doordeweeks braaf in de collegebanken zaten’ – bij zo’n zin heb je als lezer wél door dat hun relatie niet lang meer heeft. Je ziet wat een jaloerse kneus hij is als hij vindt dat een appje van een ex over haar pasgeboren kind ‘van uitroeptekens aan elkaar hing’ – ja, lul, mág ze? Ook valt op dat vrijwel iedereen die Pek van advies dient anders praat dan hij: met een accent, een toontje, waardoor subtiel duidelijk wordt dat hij op hen neerkijkt. Zoals hij ook het zelfhulpboek Bevrijd door liefde waarmee zijn vriendin dweept, geen moment serieus neemt. Hij is immers in control.

Tunnelvisie

Zelfs wanneer de uitgever Peks roman De diagnose een boek noemt ‘over meer willen zijn dan je in je hebt’, doorziet Pek nóg niet zijn eigen tragiek – wat de grote ironie is van Condities. Peks zelfbeeld hangt aan elkaar van controle en zelfbewustzijn, maar hij blijkt ten eerste overgeleverd aan wat zijn zieke lichaam wil, en ten tweede totaal niet in staat écht naar zichzelf te kijken (merk dus ook de ironie in die boektitel op).

Heerma van Voss laat zijn schrijvende hoofdpersoon vaak piekeren over het vertelperspectief dat hij hanteert – om Condities zelf in het slotdeel te laten veranderen in een ik-vertelling, wat Peks blikvernauwing, zijn hopeloze tunnelvisie, extra benadrukt. Dat tekent de grote controle die Heerma van Voss heeft over wat hij uithaalt met zijn woorden, ook al lijkt er zich ogenschijnlijk weinig te verschuilen achter de onnadrukkelijke zinnen die je soepel door de roman voeren. Precies die controle die Pek niet heeft, bezit Heerma van Voss wél. Hij toont de tragiek van de post-ironicus die de ironie niet doorheeft.

Ja, lees dat nog maar een keer – ingewikkeld zeg, zullen sommige lezers wel mokken, zoals er ook al gezucht is dat Condities een roman is over een schrijver die schrijft over een schrijver. Net die manier van kunst of literatuur beschouwen dient Heerma van Voss smakelijk van repliek – door met deze roman aan te tonen dat je weinig hebt aan identiteit en authenticiteit, als je je verhaal niet goed weet te vertellen. En dat kun je pas door écht zelfbewust te schrijven, door zelfbewust te zijn, door echt te kijken.

In die zin is Condities ook een genadeloos generatieportret – bij uitstek leerzaam voor de millennials om wie het draait. Hopelijk kunnen ze erom lachen.