Och, och, och. Die arme Jülchen toch. Nu was ze alweer ziek. Hertogin Augusta van Saksen-Coburg-Saalfeld maakte zich flinke zorgen om haar dochter Julie, die met een zwak gestel was teruggekeerd van een jarenlang verblijf in Rusland. Moeder jammerde in haar dagboek: „Ze lag erbij als een afscheid nemende engel, het toonbeeld van pijn in elke beweging van haar mooie gezicht.”

Helen Rappaport: De rebelse Romanov. Julie van Saksen-Coburg, de keizerin die Rusland nooit heeft gehad. (The Rebel Romanov) Vert. Robert Neugarten. Spectrum, 336 blz. € 25,99

Augusta ging gebukt onder een enorm schuldgevoel. „Ik ben het die je naar je wanhoop heeft geleid”, noteerde ze. Julie was namelijk als veertienjarige naar Rusland gereisd omdat zij haar had uitgehuwelijkt aan grootvorst Constantijn, de tweede zoon van tsaar Paul I. Door een band met de Romanovs aan te knopen hoopte Augusta het straatarme hertogdom Saksen-Coburg-Saalfeld op te stoten in de vaart der volkeren. Dat lukte – de genen van dit huis zijn tot op de dag van vandaag terug te vinden op menig Europese troon – maar het dynastieke succes ging ten koste van de gezondheid en het geluk van haar dochter.

Over het tragische leven van deze pion in het schaakspel van de Europese huwelijkspolitiek is van de hand van Helen Rappaport nu De rebelse Romanov. Julie van Saksen-Coburg, de keizerin die Rusland nooit gehad heeft verschenen. Rappaport – die al meer over de Romanovs heeft geschreven – schetst in dit boek met veel empathie de teloorgang van een vrouw die beter had verdiend.

Julie – voluit: Juliane – werd in 1781 geboren als het derde kind (ze had twee oudere zussen) van hertog Frans en hertogin Augusta van Saksen-Coburg-Saalfeld. De staat die Frans’ familie bestierde was één van de vele minivorstendommetjes in het Heilige Roomse Rijk. De financiële situatie van het gezin was zo penibel dat ze in een huis naast het paleis moesten gaan wonen, omdat het geld ontbrak dit pronkstuk te onderhouden.

Toen in de zomer van 1795 duidelijk werd dat tsarina Catharina de Grote een bruid zocht voor haar tweede kleinzoon Constantijn, greep Augusta haar kans. Ze reisde met haar drie dochters naar Sint-Petersburg, om er de vruchten van haar schoot aan het hof te laten keuren. De Romanovs ontvingen het bezoek uit Coburg met alle égards en een eindeloze reeks diners en bals. Na enige tijd werd duidelijk dat de jongste prinses zowel bij Catharina als bij Constantijn het best in de smaak viel. Iedereen had het erover hoe mooi en bevallig ze was.

Augusta schreef in een brief aan Frans, die in Coburg was achtergebleven: „Alles is in kannen en kruiken en precies zoals je had voorspeld. Jülchens ster straalt helder.” Constantijn had haar met trillende stem, in het Frans, om de hand van haar dochter gevraagd. Hierna hadden ze beiden gehuild. Ook Julie hield het niet droog toen zij het blijde nieuws kreeg. (Er wordt wat afgehuild in dit boek. Het was de tijd van Goethe’s Werther en Rousseau’s Julie, en iedereen stond héél erg in contact met zijn of haar emoties.)

Trommel en trompet

Augusta en haar andere dochters keerden terug naar Coburg, terwijl de protestantse Julie zich ging verdiepen in het orthodoxe geloof. Ze moest zich bekeren en zou als Anna Fjodoronva voor het altaar staan.

De jonge bruid zal al voor de huwelijksvoltrekking zijn gaan twijfelen, want Constantijn begon na het vertrek van zijn schoonmoeder onrustbarend gedrag te vertonen. Zo stond hij erop om tijdens het ontbijt luidruchtig te musiceren op trommel en trompet. Ook verdraaide hij soms haar arm en beet haar. De huwelijksnacht stelde ook teleur: de grootvorst zou pas laat in de slaapkamer zijn gearriveerd en al om vijf uur weer zijn opgestaan om een regiment soldaten te drillen.

In de maanden en jaren erna werd het er niet beter op. Constantijn bleek gewelddadig – verbaal en fysiek – en negeerde zijn vrouw zoveel hij kon. Zijn hart ging uit naar het leger en zijn minnaressen. Het wordt in de brieven die door Julie en haar vertrouwelingen naar Duitsland werden gestuurd niet met zoveel woorden gezegd, maar het lijkt erop dat Constantijn zijn vrouw op een gegeven moment syfilis heeft bezorgd.

Naar huis

Julie was diep ongelukkig en wilde maar één ding: naar huis. Dat ging natuurlijk zomaar niet. Het was voor de kleinzoon van Catherina de Grote – die na zijn vader Paul en broer Alexander derde in de lijn van troonopvolging was – ondenkbaar dat hij zou scheiden. Uiteindelijk werd er een oplossing verzonnen: Julie mocht in 1801 haar zieke moeder gaan opzoeken. Het was voor alle betrokkenen duidelijk dat ze van deze reis niet meer terug zou komen.

Terug in Coburg leidde ze een vreemd leven. Ze was nog altijd grootvorstin, lid van het huis Romanov, maar woonde met twee bedienden op een kamertje. De beloofde toelage uit Rusland kwam niet altijd op tijd, terwijl ze wel geacht werd zich in het openbaar op waardige wijze te vertonen.

Haar moeder zag het allemaal handenwringend aan, maar dat weerhield haar er niet van om als koppelaarster op te treden voor haar andere vijf kinderen die de volwassenheid bereikten. Leopold werd koning van België, Victoire trouwde met hertog Edward van Kent en baarde de latere koningin Victoria.

Julie werd in 1820 eindelijk een scheiding gegund. Ze had toen al bij twee verschillende minnaars een zoon en dochter gekregen. De laatste jaren van haar leven trok ze zich terug in een fraai huis in Zwitserland, waar ze in 1860 overleed. Haar bezoekers maakten altijd melding van haar grote schoonheid en gratie, ook toen ze al op hoge leeftijd was.

Rappaport heeft het droevige verhaal fraai opgeschreven. Ze citeert ruim uit contemporaine bronnen en geeft zo een goed beeld van de weinig verheffende adellijke vleesmarkt van begin negentiende eeuw. Helaas ontbreekt tussen al die stemmen één stem grotendeels: die van de hoofdpersoon.

Van Julie zijn geen dagboek en slechts weinig brieven overgeleverd, mede omdat ze zelf aan het eind van haar leven veel paperassen vernietigd heeft. We zien haar daardoor veelal door andermans ogen – misschien ook wel zo toepasselijk voor iemand die altijd door haar omgeving geleefd werd. Het gevolg is wel dat de rebelse Romanov voor de lezer enigszins ongrijpbaar blijft.