Over huiselijk geweld praten we niet. Binnenshuis niet en daarbuiten al helemaal niet. Het zwijgen overheerst uit loyaliteit, uit schaamte. Die stilte is de ijzeren wet in Het jubileum van de Italiaanse schrijver Andrea Bajani. De vader, de zelfverklaarde pater familias, regeert met psychisch en fysiek geweld, waarbij zijn vrouw én kinderen slachtoffer zijn. Bajani legt onbarmhartig bloot hoe destructief dat zwijgen is, en hoe moeilijk het blijkt om achteraf woorden te vinden voor verziekte familiebanden. Met deze roman, bekroond met zowel de Premio Strega als de Premio Strega Giovani, bevestigt Bajani zijn reputatie als auteur die herinnering en verbeelding indringend weet te verweven.

Bij de ontvangst van de prijs benadrukte Bajani (50) dat zijn verhaal álle mannen zou moeten aanspreken: vaders, echtgenoten, zonen. Het gaat om de mannen die, vaak ongemerkt, hun macht uitoefenen door vrouwen in te palmen, steeds meer te isoleren (door te verhuizen), hun vrijheid in te perken, hun stem te smoren. Soms eindigt dat in psychisch geweld, soms in dodelijk fysiek geweld. Precies daarover schreef Saskia Belleman vakkundig in Zij was van mij, haar aanklacht tegen femicide. Bajani neemt met zijn roman, bewust of onbewust, deel aan diezelfde discussie. Waar Belleman feiten en getuigenissen verzamelt, kiest Bajani voor de kracht van literatuur: het doorbreken van stilte door verbeelding.

De verteller van het boek is een zoon, die op zijn 41ste besluit het contact met zijn ouders volledig te verbreken. Geen van de personages die voorkomen in het boek, krijgen een naam. Tien jaar later, in wat hij de mooiste jaren van zijn leven noemt, kiest hij ervoor te schrijven. Daarmee verbreekt hij niet alleen het zwijgen, maar legt hij ook een literaire verklaring af. Het geweld van de vader is volop aanwezig en wordt ook beschreven, maar de focus ligt op de moeder. Een moeder die half zichtbaar blijft, nauwelijks aanwezig, en in de woorden van de zoon soms zelfs „niet de moeite waard” leek om over te schrijven.

Andrea Bajani: Het jubileum. (L’anniversario) Vert. Manon Smits. Van Oorschot, 122 blz. € 19,99

Toch probeert hij haar opnieuw uit te vinden. Omdat herinnering tekortschiet, verzint hij nieuwe woorden. „Ze werd doodgemaakt en overleefde door zichzelf te laten sterven”, schrijft hij. Het is een moeder die er is, maar er niet mag zijn. Het schetsen van dit portret vraagt om de kracht van de roman: waar herinnering faalt, neemt de verbeelding het over.

Dat spel met herinnering en fictie is Bajani’s grote kracht. Hij prijst dan ook de ‘brute kracht’ van de romanvorm, die hem toestaat te verzinnen waar herinneringen ontbreken. Daarmee overstijgt Het jubileum de particuliere geschiedenis van één iemand. Het wordt een algemener verhaal over patronen die veel gezinnen raken: patriarchale structuren, generaties vrouwen die in stilte wegzinken, kinderen die achterblijven met verminkte herinneringen aan hun ouders.

De ‘Zus’ van de jongen heeft zich al langer teruggetrokken en verwijt haar broer dat hij zijn ouders bleef bezoeken voordat hij het contact verbrak. Hun verschillende manieren van omgaan met het verleden geven de roman maatschappelijke lading. Hoe kijkt een dochter aan tegen de vader en waarom verschilt dat met hoe de zoon zich er doorheen worstelt? Dat wordt in de roman niet uitgewerkt.

Supermarkt

De moeder blijft altijd gefragmenteerd. Bij elkaar opgeteld kom je dan op de volgende herinneringen van de jongen: ze sprak zijn naam op een liefkozende manier uit, ze had een glimlach op haar gezicht als ze vertelde over haar tijdelijke baan achter de kassa van een supermarkt, ze loste kruiswoordraadsels op. In haar jeugd maakte ze het lyceum af en begon ze een studie letteren, in tegenstelling tot de vader. Die mislukte op school maar deed alsof hij de wijsheid in pacht had. Haar intellectuele mogelijkheden werden door hem ontkend, onder het tapijt geveegd. Het inpalmen was toen al ruim begonnen.

Bajani schreef eerder over haar in Het boek van de huizen (2022), zijn definitieve doorbraak in Italië. Daar vertelde hij het levensverhaal van dezelfde jongen aan de hand van de huizen waar hij opgroeide. Ook daarin domineerde de vader, die zelfs zijn baan verloor nadat hij een klant in de tassenwinkel waar hij werkte had geslagen. Het boek eindigt met het moment dat de zoon zijn moeder voor het laatst ziet – precies waar Het jubileum eigenlijk begint, namelijk met het moment van het definitieve afscheid in het trappenhuis.

De twee romans spiegelen elkaar en maken duidelijk dat Bajani bezig is met een doorlopende literaire verwerking van een traumatisch verleden, al benadrukt hij dat een roman natuurlijk fictie blijft met een beetje van hem en een beetje van anderen. Zijn eerste model voor de moederfiguur, zo benadrukt hij graag in interviews, vond hij bij Nobelprijswinnaar (2019) Peter Handke (1942) in Wunschloses Unglück. Handke schetste daarin een portret van zijn moeder, die zelfmoord pleegde, met een sobere intensiteit die Bajani inspireerde. Daarnaast roept Het jubileum associaties op met Kafka: de tirannieke vaders, de wegkijkende moeders, de verstikkende familiestructuren – motieven die bij Kafka steeds terugkeren en die in Bajanis roman herkenbaar resoneren. Daarmee plaatst hij zijn werk in een bredere Europese context, waarin de moederfiguur vooral wordt gekenmerkt door afwezigheid, machteloosheid en herinnering.

Typisch katholiek

Bajani maakt het familiegeheim veel algemener door de zoon, die inmiddels (net als Bajani) geëmigreerd is, het verzwijgen van familiegeheimen ‘iets typisch katholieks en Italiaans’ te laten noemen. Het is een scherpe observatie die alle geëmigreerde Italianen betreft. De zoon filosofeert over het „andere made in Italy” als stipjes op de wereldkaart: honderdduizenden Italiaanse, katholieke kinderen die de oceaan oversteken, die in Zuid-Amerika of Australië nieuwe gezinnen stichten, en die hopen dat de afstand – ‘de aardse kromming en het tijdverschil’ – hen zal beschermen tegen de ouders die hen ooit op de wereld zetten. Het is een wrang maar indringend beeld: migratie niet uit verlangen, maar uit noodzaak tot bescherming.

Het jubileum is geen lichte roman, geschreven in sobere, korte zinnen die veelzeggend zijn in hun kaalheid. Je moet er veel zelf bij bedenken. Ook is het boek goed vertaald door Manon Smits al zal ze moeite hebben gehad met enkele kromme, brokkelige zinnen waarbij je ook in het Italiaans al je wenkbrauwen optrekt. Toch wekt het boek ook hoop. In een tijd waarin geweld tegen vrouwen overal doorklinkt, voegt Bajani iets wezenlijks toe: hij doorbreekt de stilte. Zijn roman is geen pamflet, maar urgente literatuur die om maatschappelijke aandacht vraagt. Vooral van iedereen die nog steeds denkt dat zwijgen over ‘de huiselijke hel’ een vorm van bescherming biedt.