Niemand mag weten dat ze stiekem reclamedeuntjes componeert

Anna Enquist De nieuwe roman van Enquist is een fijnzinnig portret van een vrouw die vastzit in aannames van hoe anderen over haar denken. De vraag is of er verlossing komt.

Alice Augustus heeft een zonnige naam, een zonnig huis, een zonnige carrière als componist, geld op de bank en een aardige, zij het wat afstandelijke man. Maar gelukkig of zelfs maar tevreden is ze meestal niet. Dat lukt haar niet, het is niet genoeg, of liever gezegd: zij is niet goed genoeg. Nu ze de veertig nadert, bijt ze zich vast in een kinderwens, zonder zelf helemaal te begrijpen waarom. ‘Het is alsof ik het moét’, houdt zij de behandelend arts voor. ‘Zonder kind ben ik niets waard.’ Ze wordt bij elk bezoek aan de polikliniek voor vruchtbaarheidsproblemen ellendiger, ze is een ‘op raadselachtige wijze leegblijvende baarmoeder’, een mislukte vrouw dus. Bestaat ze misschien alleen als ze lijdt?

Sloop, de nieuwe roman van Anna Enquist (1945), gaat over een getormenteerd en vastgevroren iemand, maar boeit toch. Omdat je Alice gaat begrijpen, en wilt gaan begrijpen. Enquist biedt inzicht in het geworstel en weet je ermee te boeien, door uit te spinnen hoe Alice in elkaar zit, waar het vandaan komt, hoe het verder kan. Sloop is een fijnzinnig psychologisch portret van een vrouw die niet zozeer op drift is, als wel vastgebakken zit in aannames van zichzelf, of eigenlijk in aannames van hoe anderen naar haar idee over haar denken: een boze vrouw, die stuurs en afwerend kijkt, die klaagt en zeurt… Ze voelt zich aldoor afgewezen, maar wijst voornamelijk zichzelf af. Haar leven lang probeert ze er wat aan te doen, een tijdlang gaat ze naar een psycholoog die haar erop wijst dat ze projecteert. Misschien hadden het ongeluk en de kilheid van haar moeder, om maar iemand te noemen, niet zoveel met haar te maken? Alice wendt zich schielijk af: ‘Als het gedrag van de mensen om me heen niets met mij van doen heeft sta ik helemaal alleen. Wie ben ik dan nog? Nee, die kant ga ik niet op, een afgrond is het.’

Tegenwicht
Gelukkig is er tegenwicht, en dat is de muziek. Als Alice componeert, krijgt ze even vleugels. Enquist, zelf opgeleid als psychoanalytica en als pianiste, laat heel knap in woorden zien wat klanken een mens kunnen brengen: ‘Het slagwerk [is] de motor van het stuk [...]. Alles zit daarin, de razernij, de vernielzucht [...] en ook de belofte, het licht, [een] fluisterzachte hartenklop [...], vastberaden voetstappen die zich niet laten stoppen, die doorgaan, wat er ook gebeurt.’ Je wordt oprecht benieuwd naar de stukken die Alice maakt, en bijzonder genoeg hoor je ze al lezend haast een beetje. Een stuk waarin de blokfluit een rol opeist als een ‘open riool’, een stuk waarin een weduwnaar een nieuwe liefde vindt, een stuk waarin een meisje touwtje springt. Daarnaast is Alice’s grote roerganger in het leven verrassend genoeg Joseph Haydn. Ze bestudeert zijn leven en werk, voor een groot deel in opdracht gemaakt aan een hof, in een andere tijd, en door een man, dus. En toch blijken er parallellen te zijn tussen Haydn en Alice, zij ervaart zelf een duidelijke verwantschap. Hij inspireert haar op meerdere manieren. Dat is subtiel gedaan, Enquist laat de ruimte er je eigen conclusies aan te verbinden.

Een dragende gedachte in Sloop is bovendien de vraag of het zijn van ‘scheppend kunstenaar’ en het moederschap elkaar wel verdragen. ‘Als jij een kind zou krijgen, heb je als componist afgedaan’, zegt een conservatoriumdocent tegen de nog jonge Alice op zeker moment. Klopt dit? Alleen voor vrouwen dan zeker? Enquist laat het antwoord in het midden: zij is eerder een auteur die vragen verkent dan dat ze het antwoord erbij uitserveert.

Reclameriedeltjes
Ze werpt hiernaast vragen op naar wat er nog meer al dan niet te combineren valt in het leven. Alice is naast succesvol componist een reclameriedeltjesschrijver en daardoor stiekem heel rijk. Niemand mag dat weten, uit angst voor reputatieschade. Het verstoppen van deze inkomstenbron is een gegeven, niet iets waar verwikkelingen uit voortkomen, maar het zegt iets, veel, over het personage. Ze houdt nog andere dingen bij anderen weg, zoals de miskraam die ze op jonge leeftijd mee moest maken. Ze vertrouwt anderen niet, en zichzelf nog minder.

Aan het eind van de roman wacht dan toch verlossing, zo lijkt het. Alice Augustus’ leven krijgt een zonnige wending, je gunt het haar van harte. Boem, paukenslag, net als bij Haydns ‘Surprise’, de vierennegentigste symfonie uit 1791. Alice wordt wakker, denk je verheugd, nu komt er dan toch een wending. Om dan te ontdekken dat de verrassing alsnog verkeerd uit zou kunnen pakken, in een herhaling van wat helaas het bepalende thema in Alice haar leven is.

18-02-2022 Judith Eiselin