‘Het beweegt, eet, groeit, plant zich voort, wordt ziek en kan komen te overlijden. Maar het is proper’. Ziehier de definitie van het begrip kapitaal zoals Harold Vanner die verwoordde in zijn bestseller Effecten, een roman uit 1937. Vanner vertelde hierin over de wereldvreemde Benjamin Rask, wiens vermogen almaar groeit. Wanneer alles waardeloos lijkt te worden na de beurskrach in 1929 is hij een van de weinigen die er profijt uit weet te trekken, en dus wijst de buitenwereld hem als zondebok aan. Onzin, stelt Rask: één enkele persoon of groep kan nooit alleen de markt naar zijn hand zetten. Hij heeft altijd gehandeld in het algemeen belang, ook als dat niet het geval leek.

Rask mag dan wereldvreemd zijn, hij vindt ook een vrouw – de eveneens schuwe, hoogbegaafde vrouw Helen. Ze is filantroop en steunt de schone kunsten, maar na de krach ontwikkelt zich een gekte in haar waarbij ze haar lichaam openkrabt en niet meer tot communicatie in staat is. In een kliniek in Zwitserland sterft ze uiteindelijk aan experimentele elektroshocks.

Hij is gevormd door de omgeving (kapitaal) en zij sterft aan gekte: veel naturalistischer kun je het in de literatuur niet krijgen, en hoewel 1937 wat laat is voor zo’n opzet werd het boek niet alleen een bestseller, maar ook opgenomen in de jaarlijstjes van de beste romans in 1937 verschenen.

Effecten heeft echter nooit bestaan, de roman is een verzinsel in de overweldigende roman Vermogen van de Argentijns-Amerikaanse auteur Hernan Diaz (1973). In vier verschillende versies krijg je het verhaal te lezen van de Rasks, die ‘in werkelijkheid’ Andrew en Mildred Bevel heten. Andrew komt zelf aan het woord in een hagiografie die is opgetikt door zijn secretaresse Ida Partenza, vol aantekeningen waar het verhaal heen moet.

Een andere versie komt uit de koker van Ida Partenza zelf die terugblikt op de periode dat ze dit moest uittikken en bewerken – zelf groeide ze op met een anarchistische vader die in lange monologen het grootkapitaal aan de kaak stelde. En tot slot is er de variant aan de hand van de dagboeken van Mildred, waarmee alles wat je hebt gelezen definitief onderuit wordt gehaald. Morfine, inzicht en wijsheid wisselen elkaar hier af, tezamen met oneliners als ‘Pastoor kwam met weeë woorden van troost. God is het oninteressantste antwoord op de interessantste vragen.’

Wetten van de economie

Deze viertrapsconstructie – fictieve bestseller, hagiografie, memoir en dagboek – klinkt wat geforceerd, maar pakt in de praktijk briljant uit. Waar je aanvankelijk denkt met verhalen over geld, opportunisme en eenzaamheid te maken te hebben, raak je steeds verder verstrikt in leugens en constructies. De lezer zonder aandelen zal zich een gezegend mens voelen.

In zijn debuutroman In de verte (2017) zette Diaz de lezer soms ook al op het verkeerde been, alleen al door in een western-achtige roman ten tijde van de Gold Rush te vertellen over de trek van west naar oost, in plaats van de gangbare zoektocht naar goud in het westen. De setting is in zijn tweede roman opnieuw een historische, waarbij de chroniqueur meestal weinig dialoog gebruikt.

Romans over geld en bezit: hoe fascinerend die twee zijn en hoe ze altijd tot conflict leiden, dat weten we al sinds Charles Dickens. De destructieve factor kennen we dankzij Tom Wolfe (The Bonfire of the Vanities) en Martin Amis (Money)en bij John Lanchester (Capital) leek het begrip kapitaal zelf een personage te worden. En toch is er tegelijkertijd relatief weinig over geld geschreven. Merkwaardig eigenlijk als je bedenkt dat ‘elke afzonderlijke daad die wij verrichten gestuurd wordt door de wetten van de economie’, zoals iemand bij Diaz opmerkt. Of, zoals hij elders stelt: ‘Ons bestaan draait om profijt.’

Zwarte donderdag

Wellicht vinden lezers doorgaans dergelijk (anti-)marxistische zienswijzen wat te misantropisch voor romans. Als romans al over geld gaan, zien we het liefst een koppeling met ondergang, of hopen we dat de liefde of het fatsoen het wint van het geld. Diaz doet daar niet aan, geld is geld en liefde of fatsoen heeft er niets mee van doen. Hij somt rustig aandelenkoersen op, vervolgens krijg je als lezer opeens geschiedenislessen over het verband tussen geld en de Amerikaanse geschiedenis en lees je dat in 1927 de Dow Jones-index voor het eerst door de grens van 200 punten brak, zonder dat dat merkwaardig staat in een roman.

Niet voor niets omschreef de jury van de Amerikaanse Kirkus Prize de roman dan ook als een ‘behendige roman over de wereld van de grootkapitaal die je niet onberoerd laat’. Behendig is het zeker om een passage als de volgende deel te laten uitmaken van een meeslepende romanwereld: ‘Op 24 oktober, de dag die bekendstaat als Zwarte Donderdag, werd op de beurs van New York het verbijsterende aantal van 12.894.650 aandelen verkocht. Op maandag de 28e bleven de koersen kelderen. De Dow Jones kende zijn meest drastische val ooit met een 206 daling van maar liefst 13 procent, oftewel 33.38 punten, in één handelssessie. De volgende dag, Zwarte Dinsdag, werden alle records verpletterd toen 16.410.030 aandelen werden gedropt.’ Het zijn het soort passages die je doorgaans overslaat, deels omdat ze de verbeelding niet prikkelen, maar dat gebeurt hier juist wel.

De combinatie van feitelijkheid en romanwereld is de kracht van Vermogen. Gaat het over geld dan gaat het over klasse, kapitaal en waarden – en die zijn niet los te zien van historische gebeurtenissen. Wat dat betreft heeft Vermogen van Diaz veel weg van Scott Fitzgeralds roman The Great Gatsby. In beide boeken gaat het om het verwerven van rijkdom als buitenstaander. Klasse en geld gaan er niet standaard hand in hand, en dat in een land waar het cliché wil dat elke krantenbezorger miljonair kan worden en standen iets uit het oude Europa is.

Geld moet rollen – en dat is wat er ook in de plot van deze roman gebeurt. Hetzelfde verhaal wordt vanuit verschillende perspectieven verteld, en als lezer word je constant voorgehouden dat het nieuwe perspectief het historisch juiste is. Of het nu de verhalenverteller of de cententeller is: het zijn allemaal oplichters. Per verhaal lijk je dichter bij de waarheid te komen, maar ook dat is maar de vraag. Dat besef wordt nog ongemakkelijker als je bij Diaz leest: ‘De slechtste literatuur wordt altijd geschreven met de beste bedoelingen’. Stel dat dat klopt, wat zegt dat dan over dit boek en de intentie van Diaz, wiens boek toch echt gerekend mag worden tot het beste wat literatuur vermag?