Hersengolven van anderen gebruiken om emoties te reguleren

Richard Powers Buitenaards leven en hersenonderzoek zijn de thema’s in Powers’ nieuwe roman. Net als in zijn vorige valt er genoeg te leren.

We bewonen een prachtige planeet in een geweldig, wonderlijk universum – en door menselijk handelen verkeert die planeet in gevaar. Dat is de tweeledige boodschap van de nieuwe roman van Richard Powers, Verwilderd. Een dringende boodschap, dat merk je aan alles.

Deze roman bewijst eens temeer waarin de Amerikaan Powers (1957) goed is: ons in een roman iets bijbrengen over de huidige stand van zaken in een tak van wetenschap. Iedereen die zijn vorige roman Tot in de hemel las, weet meer over het verborgen leven van bomen dan daarvoor; ook dat boek, dat met een Pulitzerprijs werd bekroond en op de shortlist van de Booker Prize belandde, waarschuwde ons trouwens voor de vernietiging van onze natuurlijke omgeving. In Verwilderd leren we meer over buitenaards leven en hersenonderzoek.

Overprikkeld
Tot in de hemel telde niet alleen veel bomen, maar ook erg veel personages. In Verwilderd beperkt Powers zich: hij concentreert zich op astrobioloog Theo Byrne, die het universum afzoekt naar planeten waarop zich leven zou hebben kunnen ontwikkeld, en diens zoontje Robin. Sinds de dood van zijn vrouw Aly zorgt Theo in z’n eentje voor zijn zoon en dat is niet eenvoudig: Robin heeft grote moeite zich te handhaven in het sociale verkeer en is gauw overprikkeld. Op de vraag of er ooit een diagnose is gesteld antwoordt Theo: ‘Tot nu toe twee keer Asperger, één keer waarschijnlijk OCD en één keer mogelijk ADHD.’ Onderwijzers en andere deskundigen dringen aan op medicatie, maar Theo wil daar niets van weten, zijn zoontje is negen, zijn hersenen zijn nog volop in ontwikkeling.

Verwilderd begint met een behoorlijk idyllische vakantie van vader en zoon in de Smokey Mountains, waar nog een ander sterk punt van Powers naar voren komt: zijn vermogen de natuur te beschrijven als iets dat groots en wonderbaarlijk is. Eenmaal thuis moet Robin weer naar school en daar gaat het mis. Uiteindelijk besluit Theo tot thuisonderwijs. Aly, Robins overleden moeder, is de grote afwezige in het huishouden. Ze was een milieuactiviste en kwam om bij een verkeersongeluk. De suggestie wordt gewekt dat er iets vreemds aan dat ongeluk was, maar dat lijntje werkt Powers niet helemaal uit, zoals er ook andere lijntjes over Amy wat in het ongewisse blijven – alsof Powers zoveel haast en energie stak in het overbrengen van zijn boodschap dat hij de normale romanconventies even uit het oog verloor.

Het versterkt de urgentie van die boodschap wel – dit boek gaat over de hele planeet, niet alleen over deze mensen. Aan de andere kant wordt Aly zó opvallend als een heilige afgeschilderd, dat je je gaat afvragen hoe betrouwbaar Theo als verteller is, en of hij in zijn koppigheid wel het beste voor zijn zoon doet – en dan zijn we weer terug op het niveau van het individu. Zo switcht de roman heen en weer tussen boodschap en verhaal, maar Powers speelt het klaar om daar dan toch een geheel van te maken, een geheel dat je soms tot op het sentimentele af meesleept.

Hersengolven
Het is vooral de gevoelige en gedreven Robin die dat sentiment oproept. Hij is verbijsterd dat, afgezien van zijn overleden moeder, volwassenen zo weinig doen aan het uitsterven van diersoorten en probeert obsessief en wanhopig een steentje bij te dragen aan de bewustwording van deze ramp. Theo heeft ondertussen zijn eigen problemen: hij werkt mee aan een miljardenproject dat de zoektocht naar buitenaards leven naar een hoger niveau moet tillen, maar de overheid heeft andere prioriteiten en dreigt de subsidie in te trekken. De mooiste passages van de roman zijn misschien wel die waarin Theo zijn zoontje in een gedeelde fantasie meeneemt naar de meest exotische planeten waarop de meest vreemde levensvormen bestaan. Poëtische passages die bovendien onze eigen levensvorm relativeren.

Op een gegeven moment laat Theo Robin meedoen aan een nieuwe neurofeedbacktherapie waarbij eerder opgenomen hersengolven van anderen worden gebruikt om emoties te reguleren. Aly heeft vroeger ook aan deze experimentele behandeling meegewerkt en wanneer Robin met de hersengolven van zijn moeder wordt geconfronteerd (wat een stimulerend en kalmerend effect heeft) is het net of Aly weer een beetje leeft, in haar zoon – een gegeven dat een roman op zich had kunnen opleveren. Maar ook bij dit onderzoek hebben subsidiegevers het laatste woord.

Verwilderd speelt zich af in een grimmige wereld waarin allerlei milieurampen zich aandienen, en de niet bij naam genoemde president, die veel weg heeft van een tweede-termijn-Trump, een zeer antiwetenschappelijke houding aanneemt. Is er nog hoop? We zien niet hoe wonderlijk alles is, en we hebben, blind voor de kwetsbare schoonheid, de wereld veranderd in een wereld die zeker voor Robin ál te grimmig is. Waarom doen we er dan niets aan?

15-10-2021 Rob van Essen