Briljante wetenschappers die de basis legden voor gruweldaden

Benjamín Labatut De historische biografieën in de eigenzinnige roman (●●●●) van deze Chileense auteur tonen hoe briljante wetenschappers gruwelen veroorzaakten.

De duistere kant van de wetenschap, een literair motief zo oud als Mary Shelleys Frankenstein, maar sindsdien nooit meer zo meeslepend beschreven als in Het blinde licht van Benjamín Labatut. De Chileense auteur schreef een ‘roman’ over briljante wetenschappers, wiens eureka’s niet alleen de wetenschap de toekomst in katapulteerden, maar ook de basis legden voor gruweldaden.

Fritz Haber is protagonist van het eerste (en beste) hoofdstuk. In een onthutsende, associatieve vertelling, waarin een chemische substantie de leidraad vormt, beschrijft Labatut hoe Haber miljoenen mensen van ondervoeding redde door een uitvinding die stikstof uit de lucht omzet in vaste stof, toepasbaar in kunstmest. Hij organiseerde óók de eerste gifgasaanval van de Eerste Wereldoorlog, waardoor duizenden Franse soldaten, dieren en planten het leven lieten. De stikstofuitvinding van Haber hielp de Duitsers ook bij het fabriceren van explosieven, waardoor de Grote Oorlog jaren langer duurde – tel de extra slachtoffers er maar bij op. Haber, die zijn Joodse afkomst geheim hield, stierf in 1934, ‘zonder te weten dat het pesticide dat hij had helpen creëren enkele jaren later door de nazi’s zou worden gebruikt om zijn halfzus, zijn zwager, zijn neefjes en nichtjes en talloze andere joden te vermoorden in de gaskamers’, schrijft Labatut.

Labatut toont een behoorlijk obscene voorliefde voor dit soort extremen in de geschiedenis, zwenkend tussen wat we dan ‘vooruitgang’ noemen en kille bloeddorst. Hij duikt in het leven van onnavolgbare genieën, onaangepaste eenzaten met een y-chromosoom, die ijlend van de koorts kwantumobjecten proberen te berekenen (Schrödinger, Heisenberg), het bestaan van zwarte gaten aantonen (Schwarzschild) of de grondslagen van de wiskunde omverwerpen (Grothendieck). Aanvallen van intellectuele grootsheid waren het, waarna de wereld voorgoed onkenbaar en onbegrijpelijk werd, en de genieën knettergek.

Amfetamineverslaving
Tussen de regels door zou je er haast een pleidooi in willen lezen voor een ander model van wetenschap, waarin niet het eenzame genie, maar samenwerking, uitwisseling, reflectie en accountability centraal staan.

Soms gaat Labatut mij iets te ver met zijn sensatiezucht en amfetaminestijl, maar je kunt tegenwerpen dat dat een gelegitimeerde literaire keuze is – het boek opent immers met de amfetamineverslaving van Göring. En de wellustige beschrijvingen van het doordraaien van de wetenschappers vormt een esthetisch contrast met de theoretische natuurkunde die ondertussen wordt uitgelegd.

Meer nog dan om het tonen van de hybris van het vooruitgangsgeloof intrigeert Het blinde licht als literaire vorm. Waarom heet dit een roman? Als reeks historische biografieën heeft het veel gemeen met populair-wetenschappelijke bestsellers, alleen is het beter geschreven. Ja, fictie schrijft Labatut wel, hij gunt Schrödinger een klungelige romance in een sanatorium, Heisenberg een hallucinatoire ervaring op absint. Aandoenlijke ervaringen zijn het, waarmee hij zijn ‘daders’ dichterbij brengt. Maar misschien is die expliciete genre-aanduiding vooral een poëtisch statement: ‘Toen we ophielden de wereld te begrijpen’ (titel van het hoofdstuk over Schrödinger en Heisenberg), toen werd literatuur pas echt noodzakelijk.

2020-01-15 Persis Bekkering