Wie denkt er nog aan de politieke gevangenen in de martelcellen van Loekasjenko?

Dagboek Dichteres Julia Cimafiejeva beschrijft haar ervaringen tijdens de zomer van 2020, toen Wit-Rusland zinderde van verandering. Een grauwe herfst volgde.

De dag dat Julia Cimafiejeva gaat stemmen, trekt ze een elegante, zwarte mouwloze zomerjurk aan. Het is zo’n jurk waarvoor het lastig is een goede gelegenheid te vinden, omdat hij eigenlijk te mooi is voor alledag. Maar dit is dan ook geen dag als alle andere, voor het eerst in jaren gaat ze haar stem uit brengen in de Wit-Russische presidentsverkiezingen. Ze wil er stralend uitzien. De gezinnen die ze op weg naar het stembureau tegenkomt, uitgedost met witte linten, zijn voor haar als ‘wandelende toefjes hoop’. Daarna racet ze in de auto door het zonbeschenen Minsk, het lied Peremen van Viktor Tsoj schalt uit de speakers. De zindering van verandering hangt in de lucht.

We zouden het bijna vergeten, maar in de zomer van 2020 ging er, ondanks de pandemie, een golf van hoop door Europa. De context van het dagboek van de Wit-Russische opstand van dichteres Julia Cimafiejeva (1982), Dagen in Minsk, wordt gegeven in de inleiding van Wit-Rusland-kenner Franka Hummels. In het verkiezingsjaar 2020 leek alles aanvankelijk business as usual. President Loekasjenko had al zijn politieke tegenstanders opgesloten of verjaagd. Dacht hij. Hij had niet gerekend op de vrouwen. Schijnbaar uit het niets was daar Svetlana Tichanovskaja, de 37-jarige echtgenote van de opgesloten blogger Sergej Tichanovski, die geflankeerd door Veronika Tsepkalo en Maria Kolesnikova, de Wit-Russen de hoop gaf dat het dit keer wel eens anders zou kunnen gaan.

Het land waar niemand in Europa naar omkeek, hooguit wat geamuseerd als overgebleven curiositeit uit de Sovjet-tijd, bleek te bruisen van verlangen naar verandering. Na Loekasjeno’s schaamteloze verkiezingsfraude volgden beelden van fabrieksarbeiders die zich achter Tichanovskaja schaarden, massale protesten, en vrouwen die bloemen uitdeelden aan soldaten, elkaar in rap tempo op. Waarop al even snel beelden volgden van excessief geweld tegen vreedzame demonstranten, de sporen van foltering bij vrijgelaten arrestanten en hun wanhopige familieleden op de stoep van de gevangenis. Daarna verslapte onze aandacht. Wie denkt er nu nog aan de Wit-Russische politieke gevangenen in de martelcellen van Loekasjenko?

Eten voor de kat
Het is fijn even terug te keren naar die zomer, toen de toekomst helemaal open lag. Cimafiejeva geeft een intiem inkijkje in de opstand. Voor je naar een demonstratie gaat is het belangrijk altijd de planten een goede plens water geven en extra eten klaarzetten voor de kat. Als je zingt, voel je geen angst. Op een avond gaat Cimafiejeva met haar man naar een toneelstuk waar de meeste acteurs sweatshirts dragen, want als ze opgepakt worden is dat de makkelijkst zittende kleding in een detentiecentrum. Misschien moet ze die ook kopen? Ze deelt haar twijfels, angst en ook de schaamte die ze ergens voelt dat ze zelf nog niet is opgepakt. Heeft het zin? Is het risico het wel waard?

De uitgelaten sfeer tijdens een demonstratie, in de beschrijving van Cimafiejeva haast een gevoel van verliefdheid, kan zomaar omslaan in paniek. Dan moeten ze rennen voor de ‘kosmonauten’, zoals ze de oproerpolitie noemt vanwege hun ronde helmen, een winkel in glippen en bidden dat ze hen daar niet volgen. Die kosmonauten rijden ook wel eens in ambulances in plaats van politiewagens, dus wees ook als je gewond bent altijd op je hoede.

Op een gegeven moment mijmert Cimafiejeva of het karakter van Wit-Rusland misschien anders was geweest als het land niet had bestaan uit vlakten, bossen, drasland en meren. Is de beruchte Wit-Russische apathie te verklaren door een gebrek aan bergen en zee?

Onbekende afloop
Het bijzondere aan dit prachtige, poëtische dagboekje is dat je als lezer midden in de chaos en onzekerheid van het moment zit. ‘Zijn we aan het winnen? Zijn we aan het verliezen? Belanden we allemaal in de gevangenis, worden we doodgeschoten, of vieren we over een paar dagen de democratie en vrijheid?’

Het heeft ook iets wreeds de hoopvolle passages te lezen nu wij wel weten hoe het afloopt. Maar in feite is de afloop van deze geschiedenis natuurlijk nog helemaal niet geschreven. Deze verkiezingen hebben juist laten zien dat de dictatuur geen onontkoombare lotsbestemming is. Niets is voor eeuwig, en de Wit-Russen worden niet bepaald door hun geografie. Toen ze zagen dat ze niet alleen stonden in hun onvrede, bleken ze voor ‘moed en waardigheid’, zoals Cimafiejeva het noemt, helemaal geen bergen nodig te hebben.

Inmiddels leeft Cimafiejeva in ballingschap in Oostenrijk. ‘Wat kunnen we doen om te helpen?’ vraagt iemand haar na een manifestatie voor politieke gevangenen. Ze weet het zelf ook niet. Het verhaal doorvertellen? Niet vergeten wat er is gebeurd en nog steeds gebeurt? Ze besluit haar boek met de opstandige mededeling dat zij in ieder geval nog steeds nadenkt over de toekomst van haar land.

Ze kan ook moeilijk anders. Haar broer en schoonzus zitten inmiddels in een strafkolonie. En volgende week zitten ze daar nog steeds, als u dit stukje al weer vergeten bent.

25-03-2022 Eva Peek