Was Els Borst met haar achtergrond wel de juiste vrouw op de juiste plaats?

Politieke biografie In haar biografie van Els Borst laat Nele Beyens alle kanten van deze D66-politica zien, wier naam zit vastgeklonken aan de euthanasiewetgeving.

Els Borst. Ze heette het wandelend fatsoen. Een dame die wat voorstelde. Een lieve wijze vrouw. De huisarts van Nederland. Aan positieve kwalificaties geen gebrek. ‘Menigeen keek naar haar op, maar tegelijkertijd kon je je haar zo aan je keukentafel voorstellen’, schrijft Nele Beyens aan het slot van het vorige maand verschenen levensverhaal van de medicus die op latere leeftijd door D66-leider Hans van Mierlo naar de politiek werd geroepen. Acht jaar lang, van 1994 tot 2002, was zij minister van Volksgezondheid in de ‘paarse’ kabinetten Kok die steunden op de PvdA, VVD en D66. Een minister uit het veld die als vicevoorzitter van de Gezondheidsraad en ex-ziekenhuisdirecteur wist waar het over ging. Een vakvrouw op een vakdepartement die getuige de indrukwekkende lijst met tot stand gebrachte wetgeving in elk geval niet stil heeft gezeten. Haar naam zit vastgeklonken aan de wet die in Nederland euthanasie mogelijk maakte.

De persoon Els Borst heeft alle ingrediënten in zich voor een biografie. Geboren in de crisisjaren dertig van de vorige eeuw, als kind gevormd door de Tweede Wereldoorlog, carrière gemaakt in de bestuurlijke medische wereld in een tijd dat dit voor vrouwen tamelijk uitzonderlijk was, minister en politiek leider geworden op een leeftijd dat anderen met pensioen gaan, vervolgens ook nog eens minister van Staat en tenslotte in 2014 op 81-jarige leeftijd door een psychisch gestoorde man vermoord.

Hier moet wat van te maken zijn en daar is historica Nele Beyens (1978) dan ook goed in geslaagd. Zij heeft alle aspecten uit het leven van Els Borst weten op te tekenen in een uiterst lezenswaardig boek. En een leerzaam boek. Want het geeft via de persoon van Els Borst een boeiend inkijkje in zowel de medische als de politieke wereld. Tevens is het een toegankelijke geschiedschrijving van het debat over de steeds meer geld opeisende gezondheidszorg zoals dat eind vorige en begin deze eeuw in de medische sector en de politiek werd gevoerd.

Etentjes
Was Els Borst met haar achtergrond de juiste vrouw op de juiste plaats? Haar biografie is verschenen op een moment dat in het kader van de lopende kabinetsformatie weer alom de roep klinkt om ministers die echt ervaring hebben met het beleidsterrein waarover zij dienen te beslissen. Hoort behalve de juiste partijlidmaatschapskaart kennis van zaken ook niet bij de beloofde nieuwe bestuurscultuur? Mensen uit de praktijk dus.

In elk geval was dit de leidende gedachte van D66-voorman Hans van Mierlo toen hij in 1994 de politiek vrijwel maagdelijke Els Borst benaderde voor het ministerschap van Volksgezondheid. Om dezelfde reden vroeg hij procureur-generaal Winnie Sorgdrager om minister van Justitie te worden. Twee in het boek plastisch beschreven etentjes had Van Mierlo nodig om Els Borst te overtuigen. ‘Ik verheug mij er op’, zei Borst na haar beëdiging.

Zij wist wat haar te wachten stond. Aan diverse discussies over de toekomst van het zorgstelsel had zij, bijvoorbeeld als lid van de Gezondheidsraad maar ook in speciale commissies deelgenomen. Toenemende vraag onder andere als gevolg van vergrijzing zorgde ervoor dat de kosten voor de gezondheidszorg een steeds groter beslag op de rijksbegroting legden. Het regeerakkoord waar Borst aan gebonden was bevatte daarom impliciet forse bezuinigingen door grenzen aan die uitgavengroei te stellen. ‘Een onmogelijke opdracht’, schrijft biograaf Beyens. Borst beschouwde de uitgavennorm liever als ‘een aansporing tot financiële discipline’. Als zij toch meer geld nodig had, gebruikte zij haar politieke onbevangenheid en charme. Dus ging zij niet op hoge toon en zwaaiend met haar portefeuille meer geld eisen bij minister van Financiën Gerrit Zalm (VVD) – de methode van een doorgewinterd politicus als minister van Sociale Zaken Ad Melkert (PvdA) – maar zei zij tegen hem: ‘Ik heb je hulp nodig’. Dat werkte.

Aan de andere kant had Borst met haar medische achtergrond meer vertrouwen van het veld dan eerdere ministers en werd de bezuinigingsboodschap daar gemakkelijker geaccepteerd. Eén van haar topambtenaren zegt in het boek besprekingen te hebben meegemaakt met de beroepsverenigingen waar Borst strengere opvattingen ventileerde dan haar voorgangers. ‘Maar omdat ‘‘onze Els” het zegt zit men begripvol te knikken.’

Tegelijkertijd speelde Borst haar imago als ‘non-politicus’ uit in de Haagse slangenkuil. In november 1995 schreef een ambtenaar van haar ministerie in een notitie dat de minister zich ‘in politieke zin niet te veel profileerde’. Daardoor was zij ‘zeer effectief in het realiseren van haar beleidsdoelen’. Ze werd op haar merites beoordeeld en niet op haar (mogelijke) politieke agenda. In de marge van de notitie die Beyens in het archief vond stond een krabbel van Borst: ‘Ja, maar die tactiek houden we dus vóór ons’.

Managementstijl
Intern, op Borsts eigen departement werkte die houding tegen haar. Er was sprake van een bestuurlijke chaos die mede werd veroorzaakt doordat, zoals één van haar voormalige ambtenaren opmerkt, haar ‘politieke antenne niet altijd optimaal functioneerde’. Het had ook te maken met haar managementstijl. ‘Ze had een opmerkelijk vermogen om de verkeerde mensen aan te trekken’, zegt dezelfde medewerker. Het lijkt erop dat in de Haagse hiërarchie het ministerie van Volksgezondheid minder aanwezig was als gevolg van het ontbreken van een ‘echte’ politicus aan de top. Maar helaas heeft Beyens het dilemma van de politica versus de deskundige niet echt uitgewerkt.

Hier wreekt zich de opzet van de biografie. Beyens heeft gekozen voor een strikt chronologische aanpak waarin weinig onbenoemd blijft. Ze heeft zich veel minder gewaagd aan analyserende observaties, dan wel een beschouwend slothoofdstuk. Dat zou haar biografie completer hebben gemaakt.

10-12-2021 Mark Kranenburg