De ‘blauwe familie’ KLM ligt al een eeuw aan het infuus

Al 25 keer redde de overheid KLM van de ondergang. Een nieuw boek laat zien hoe je óók kan kijken naar ‘de zwaan’: minder romantisch, meer zakelijk.

Vers nieuws is een vloek en een zegen voor de auteur van een nieuw journalistiek boek. Als je net een boek hebt geschreven over KLM – zoals onderzoeksjournalist Ties Joosten – is het een zegen wanneer de Nederlandse luchtvaartmaatschappij weer in het nieuws is. Elke boekhandel legt graag een actuele en relevante titel op de voorste tafel. Maar het is ook een vloek – als je de allerlaatste ontwikkelingen niet hebt kunnen meenemen in het boek.

Neem het veelbesproken vertrek van topman Pieter Elbers. KLM maakte enkele weken geleden bekend dat hij in mei 2023 opstapt. De top van holding Air France-KLM zou van Elbers af willen. Hij zou hechtere samenwerking tussen de Franse en de Nederlandse luchtvaartmaatschappijen in de weg staan. Te laat voor De blauwe fabel van auteur Joosten.

Of neem de discussie van de afgelopen dagen over de vermeende belastingontwijking van piloten die in het buitenland wonen en in Nederland werken. Mag KLM werknemers gratis overvliegen vanuit Spanje of de Antillen naar hun werk op Schiphol? Als een luxe reiskostenvergoeding? Nee, sprak het kabinet al in 2020 af met KLM. Dat was zelfs een voorwaarde voor het noodkrediet van 3,4 miljard euro aan het bedrijf.

De kwestie werd vorige week vrijdag opnieuw actueel. Staatsagent Jeroen Kremers, de oud-topambtenaar die namens de staat toezicht houdt op de voorwaarden in het steunpakket, maande KLM nu echt iets te doen aan deze „medewerking aan of facilitering van belastingontwijking door werknemers” van KLM. In een Kamerdebat over staatsdeelnemingen noemde minister Sigrid Kaag (Financiën, D66) de situatie woensdag „totaal onwenselijk”.

Ook dat relletje haalde De blauwe fabel niet meer. Maar gelukkig voor Joosten (38), onderzoeksjournalist voor de Nederlandse website Follow the Money, hoeft zijn boek het niet te hebben van de laatste nieuwtjes. Joostens werk over de geschiedenis van KLM, de relatie met de overheid en de financiële perikelen in de ‘blauwe familie’ blijkt een prima partner bij het laatste luchtvaartnieuws. Een uitgebreide index zou het een echt ‘Woudlopershandboek’ voor de Nederlandse luchtvaart maken.

De auteur legt haarfijn uit in welke lastige positie Elbers de afgelopen jaren zat. Enerzijds president-directeur van de trotse, meer dan honderd jaar oude KLM, erfgenaam van grondlegger Albert Plesman. En anderzijds ‘slechts’ zetbaas van een Frans luchtvaartconcern. Joosten weerlegt ook het populaire idee dat de Fransen het altijd slecht voor hebben met de Nederlanders. Hij is met name positief over de toenmalige Franse topman Jean-Cyril Spinetta, die met KLM-baas Leo van Wijk in 2003 de fusie bewerkstelligde die geen overname mocht heten.

Ook in de kwestie van de belastingontwijking biedt Joosten veel historische duiding. Hij toont hoe machtig de piloten en hun vakbond Vereniging Nederlandse Verkeersvliegers (VNV) bij KLM zijn. Zo gaat de vakvereniging over de promotie van piloten – en niet het management van KLM. De piloten slagen er keer op keer in voor hen gunstige arbeidsvoorwaarden te bedingen. Dat zet soms kwaad bloed bij de rest van het personeel. Joosten noemt de onderlinge verhoudingen een kastensysteem.

Geen hoofdpersonen

In De blauwe fabel laat Joosten zien hoe je óók kan kijken naar de luchtvaartmaatschappij. Minder romantisch, meer zakelijk. Helaas ontbreken in het tweede deel – na het relaas over de begintijd met veel persoonlijke details over Plesman – de menselijke hoofdpersonen. Joosten noemt de financiële trucs van Sergio Orlandini (KLM-baas van 1973 tot 1987), de hoekige, anti-Franse stijl van president-commissaris Hans Smits en de bij het personeel geliefde Pieter Elbers, maar diept hun karakters niet uit. KLM zelf, de zwaan naar de jarenlange reclamecampagne, is de enige hoofdpersoon.

Subsidies aan het bedrijf werden altijd gerechtvaardigd door onder meer te wijzen op de werkgelegenheid die de luchtvaart biedt. Maar volgens Joosten zijn KLM en Schiphol helemaal niet zo’n gigantische banenmotor. Het aantal van 370.000 luchtvaartgerelateerde arbeidsplaatsen komt uit de koker van slechts één onderzoeksbureau. „De positieve en negatieve effecten van KLM worden in Nederland niet helemaal fair beschreven. Zo worden de arbeidsmarkteffecten van de luchtvaartmaatschappij soms dusdanig opgerekt dat zelfs een deel van de prostituees op de Wallen hun werk aan de zwaan zouden danken.”

Ook het ‘netwerkeffect’ wordt opgepompt, stelt Joosten. Telkens wordt de suggestie gewekt dat Nederland voor zijn bereikbaarheid afhankelijk is van het hub-and-spoke-model van KLM. Hierbij voert het bedrijf vanuit heel Europa passagiers naar Schiphol, die overstappen op andere, intercontinentale KLM-vluchten. Aan die overstappers heeft Nederland helemaal niets, betoogt Joosten.

Financieel infuus

Maar bovenal toont De blauwe fabel hoe KLM in de afgelopen eeuw vrijwel continu aan het financiële infuus van de Nederlandse overheid lag. Er waren winstgevende periodes, maar om de paar jaar toog de maatschappij naar Den Haag voor weer een bijdrage van de staat.

Aan de binnenkant van de voorflap van het boek staat een overzichtje dat de lezer bij de hand kan houden. Joosten somt alle reddingsacties van de Nederlandse overheid op. Het zijn er 25. Bijvoorbeeld: „1920-1940: Talloze subsidiecontracten om jaarlijkse verliezen te dekken”; „1928-1957: Amsterdam compenseert jaarlijkse verliezen Schiphol”; „1994: Honderden miljoenen staatssteun na prijzenslag op de transatlantische route”.

Elke redding helpt KLM weer vooruit, maar gaat ten koste van de Nederlandse overheid en de belastingbetaler. Het financiële risico ligt vrijwel nooit bij investeerders, leveranciers en banken, aldus Joosten. Toen de toenmalige ministers Wopke Hoekstra (Financiën, CDA) en Cora van Nieuwenhuizen (Infrastructuur en Waterstaat, VVD) in het voorjaar van 2020 enthousiast stelden dat zij KLM nooit failliet zouden laten gaan, wisten de investeerders, leveranciers en banken van KLM genoeg. Zij konden lekker rustig achteroverleunen, aldus Joosten, en zouden in elk geval niet opdraaien voor de coronaproblemen. De bewindslieden, stelt de auteur, konden de lokroep van de zwaan niet weerstaan. Net als zovelen voor hen.