De opkomst van de meritocratie

Hoe de yogamoeders naar rechts opschoven

‘Welness-rechts’ Een messcherp pamflet en een klassiek essay brengen het hedendaagse egoïsme in kaart. Onder het mom van wellness worden extreem-rechtse ideeën genormaliseerd.

In de jaren vijftig waren asocialen mensen met een rommelig gezinsleven die ’s nachts op straat hingen of andere onproductieve dingen deden, zoals drinken of de huur niet betalen. Het ging om ‘sociaal zwakken’. Uit onvermogen trokken ze zich weinig van anderen aan. Ze moesten buiten de samenleving heropgevoed worden, bijvoorbeeld in Drenthe. Nu hebben we te maken met een nieuw soort asocialen: hoog opgeleid en bewust zelfzuchtig. Ze laten hun huishouden niet verloederen, maar veronderstellen dat ze hun medemensen niks verschuldigd zijn. De nieuwe asocialen wijzen een vaccinatie tegen Covid-19 af omdat hun lichaam de kwaal wel aankan. En ze kijken stomverbaasd naar mensen in armoede, er zijn immers zoveel kansen om geld te verdienen? En als het even kan plaatsen de nieuwe asocialen zichzelf buiten de samenleving, op een autarkisch boerderijtje in Portugal.

In Eigen welzijn eerst zet schrijfster Roxane van Iperen zeer effectief de kettingzaag in het gedrag van yogamoeders en andere spirituele kruidenheksen die Facebook en omstreken opstoken met deskundologische wijsheden over opvoeding of huidverzorging. Wat we denken te zien is een sociale media-gezondheidsbeweging, met mooie foto’s van moeders met kinderen aan de borst en tegeltjeswijsheden over nachtrust. Wat we moeten zien is ‘wellness-rechts’, een agressieve marketingmachine die extreem-rechts gedachtengoed normaliseert. Men schakelt in die contreien nu in één moeite van anti-vaccinatie naar pro-Poetin. Tussen ‘eigen lijf eerst’ en ‘eigen volk eerst’ zit weinig licht.

Geen boze witte man
Vergeet het beeld van de boze witte man als je over extreem-rechts nadenkt, waarschuwt Van Iperen. Het gevaar komt uit het Gooi en de grote steden. ‘Van mensen uit de beauty-industrie tot de kunstwereld, de showbizz, jonge moeders tot professionals: men volgt elkaar, ‘liket’ elkaar en deelt volop, vaak zonder het te weten, antisemitische complottheorieën, medische desinformatie en een agressief mensbeeld waarin het wij-zij denken de boventoon voert.’

Dat alternatieve levensopvattingen overlappen met racisme is oud nieuws voor wie de antroposoof Rudolf Steiner kent (‘het jodendom heeft zichzelf overleefd’). Maar van Iperen geeft een belangrijke update. Ze laat zien hoe de pseudowetenschap over het ‘zelfreinigend vermogen van het lichaam’ op twee manieren raakt aan hedendaagse onverdraagzaamheid. Door het ‘terug naar de natuur’-thema van al die websites, waarvan de kern is dat mannen werken en vrouwen het gezin onderhouden. En door het wantrouwen in overheid en onderzoek dat ‘wellness-rechts’ koestert. Zowel het kleinburgerlijk conservatisme als het complotdenken passen direct in het straatje van Donald Trump en Thierry Baudet.

Een van de verklaringen die Van Iperen geeft voor het ontstaan van wellness-rechts is de statusangst van de middenklasse. De afgelopen decennia heeft de overheid burgers met meer eigen verantwoordelijkheid opgezadeld. Veel mensen zijn er sindsdien ook in geslaagd iets van hun leven te maken – mooie banen, mooie huizen, leuke kinderen. Maar daarmee kwam ook angst. Dat mensen die niet hard werken toch geld krijgen, maar dan van de staat. Of nog erger, dat ook vreemdelingen een plek in de middenklasse krijgen. En dat dus de eigen status daalt, of anders wel die van de kinderen. Dat de verworven plek in de samenleving dus niet robuust is maar fragiel, vanwege luiaards en nieuwkomers. Die ‘fear of falling’ is de afgelopen jaren succesvol aangewakkerd met conservatieve, nationalistische praatjes, ook door politici van het midden zoals Sybrand Buma of Wopke Hoekstra. Wie zoekt naar verklaringen voor groeiende onverdraagzaamheid moet bij de brede middenklasse zijn, hamert Van Iperen erin.

Dat solidariteit lijdt onder het idee dat je eigen verdienste de enige maatstaf voor succes is, is scherp verwoord door de Engelse socioloog Michael Young (1915-2002). Diens satirisch-futurologische klassieker De opkomst van de meritocratie uit 1958 is opnieuw uitgebracht op initiatief van Athenaeum en De Groene Amsterdammer. In deze dystopische roman-met-voetnoten schetst Young de Britse samenleving in 2034, waar de uiterste consequentie is getrokken uit de redenering dat wie goed kan denken en hard wil werken, ook veel macht verdient.

In 2034 is zowel de Britse aristocratie als de moderne democratie vervangen door een ‘meritocratie’: de verdienstelijken besturen het land. Dat klinkt eerlijk, want het luie en domme kind van een rijk man kan dus geen aanspraak meer maken op een mooi baantje en het slimme hardwerkende kind van een gewone werknemer wel. Maar Young beschrijft ook de nadelen van deze gedachtegang, namelijk dat de nieuwe elite zich ontheven voelt van verantwoordelijkheid ten opzichte van mensen zonder succes. Arme mensen kunnen immers niet beter?

Young schreef met onderkoelde humor een maatschappijkritiek op het Engeland van de jaren vijftig – geen hapklare kost. De hedendaagse Nederlandse lezer moet fors aan het werk, om een wezenlijk ander schoolsysteem, vergeten politieke helden en moeilijk in te schatten grapjes te verteren.

Maar de overspannen focus op de economische kanten van het onderwijs; het dwangmatig testen van kinderen op intelligentie en het negeren van moed, charme of creativiteit, de verlatenheid onder de groep mensen die al vroeg uit het schoolsysteem zijn geduwd, bleek vrij nauwkeurig te voorspellen. Dus was niemand bozer dan Michael Young toen de Engelse premier Tony Blair in de jaren negentig de meritocratie als ideaal schetste, zonder oog voor de rechtsstatelijke instituties die nodig zijn om solidariteit in stand te houden – zoals brede toegang tot hoogwaardig onderwijs mogelijk gemaakt door publieke investeringen.

Ook in het egoïsme van wellness-rechts klinkt de dystopische kant van de meritocratie sterk door, zoals van Iperen laat zien. ‘Van noblesse oblige, een zekere mildheid jegens mensen die het zwaar hebben, of een gevoel van verantwoordelijkheid om zich in de wereld om hen heen te verdiepen is nauwelijks sprake.’ Of dat indruk maakt op Facebook-moms is de vraag. Het pamflet lijkt vooral bedoeld als wake-upcall voor het midden. Dat het tijd wordt woorden als ‘tolerant’ of ‘verlicht’ eens af te stoffen, voor we allemaal nieuwe asocialen zijn.

13-05-2022 Menno Hurenkamp