‘Ik ben ik en mijn omstandigheden.’ Die veel geciteerde stelling vormt de essentie van het liberale credo van José Ortega y Gasset. In het oorspronkelijke essay voegt hij daar nog aan toe: ‘Als ik die omstandigheden niet red, red ik mezelf ook niet.’ Zijn nadruk op het individu is de fascinerende paradox van De opstand van de massamens uit 1930.

Wat kan het boek ons 85 jaar later nog bieden? Meer dan dat Ortega de diagnose stelt van de 20ste (en 21ste) eeuw, toont hij het onvermogen van het vroeg 20ste-eeuwse liberalisme om een adequaat antwoord te vinden op de buitenissige ontwikkelingen van die tijd. Zijn stelling is dat de rol van de beschaafde minderheden die van oudsher leiding gaven aan de samenleving ten einde is. Die rol moet op de massa’s worden herwonnen. Ortega wil het 19de-eeuwse liberalisme – ondanks zijn tekortkomingen – verdedigen tegen de ‘lompe aanvallen van de massa’s die de grootste bedreiging vormen voor het ideaal van een gecultiveerd en zelfbewust individu. In De opstand van de massamens keert hij terug naar het individu en zijn omstandigheden, die het leven echter niet domineren: ‘Wat bepalend is, is ons karakter.’

Hoewel het liberalisme van de 19de eeuw moet worden verbeterd, schrijft Ortega, is het het hoogste wat de mens ooit bereikt heeft en het zal steeds weer triomferen. De ontwikkeling van de Europese beschaving, waaruit de massamens is voortgekomen, ziet hij als vooruitgang. Maar als het niet lukt om de massamens te temmen, dan kan die beschaving ten onder gaan aan zijn succes.

De opstand van de massamens haalt niet zozeer de massamens door het slijk (al deinst Ortega er niet voor terug), maar formuleert een programma dat de verworvenheden van de Europese beschaving koestert. Daarbij wordt de massamens opnieuw gecultiveerd onder de vlag van een nieuw moreel en politiek project: de versmelting van de Europese naties tot een eenheid. ‘De enige onderneming die tegenwicht kan bieden aan een triomf van de vijfjarenplannen’. Het kapitalisme van de Verenigde Staten en het bolsjewisme van de Sovjet-Unie zag hij als een stap terug in de geschiedenis.

Europese versmelting

De opstand van de massamens is in zoverre het product van zijn tijd dat niet alleen Ortega, maar een generatie conservatief aangelegde, klassiek liberale Europese denkers zich gevangen voelde tussen de dreiging die uitging van zowel West als Oost: tussen het Amerikaanse filistinisme en de tirannie van het Russische bolsjewisme. De opstand van de massamens hoopt de barbaarse, moderne samenleving te overwinnen door tot een Europese versmelting te komen onder leiding van de beschaafde minderheid.

Ortega’s antwoord op het probleem van de jaren twintig en dertig is, uiteindelijk, een frontale aanval op de karakterologische tekortkomingen van de massamens – individuele voortreffelijkheid moet die massasamenleving bestrijden.

In zijn nabeschouwing noemt Mario Vargas Llosa Ortega’s liberalisme onderontwikkeld, omdat zijn pleidooi voor het individu niet gepaard gaat met een verdediging van de vrije markt. Sterker, die wordt door Ortega met ‘naar minachting zwemend wantrouwen’ behandeld. Dat verklaart volgens Vargas Llosa de ‘laatdunkende’ opmerkingen over de VS, die Ortega ziet als het Walhalla van de massamens.

Merkwaardige paradox

Misschien is er iets anders aan de hand. De merkwaardige paradox van De opstand van de massamens is dat het boek een priemende analyse geeft van hoe de moderne samenleving een nieuw soort mens heeft geschapen, maar dat het een tamelijk belegen recept voor genezing biedt.

‘Ik ben ik en mijn omstandigheden’ – Ortega ziet uitsluitend de cultivering van die ‘ik’ als sleutel tot het meesterschap over de omstandigheden; een kwestie van karakter dus. Ondanks zijn voorliefde voor het individu houdt hij zich blind voor de omstandigheden die iemand níet tot de gehoopte wasdom voeren. Is zoiets alleen karakterzwakte? Of kan het zijn dat de moderne samenleving een keerzijde heeft? Frustreert het kapitalisme de ontwikkeling van een individu dat ’s ochtends werkt, ’s middags ontspant en ’s avonds filosofie leest? Misschien ontbeert menig massamens niet zozeer het juiste karakter, maar vooral het privilege om zich te ontwikkelen. Ortega lijkt te vergeten dat het verband tussen het individu en zijn omstandigheden dialectisch is, en dat de ontwikkeling van het individu alleen de wereld niet beter kan maken.

Ortega kan zowel gezien worden als lid van een liberale als van een conservatieve canon. Maar bevat zijn boek lessen voor vandaag? Het kapitalisme manifesteert zich onbeschofter dan ooit. Eén van de raadsels van het huidige conservatisme en liberalisme is dat ze geen serieus programma hebben om dat kapitalisme te temmen – en dat juist het kapitalisme een bondgenoot is van de massamens.

De opstand van de massamens is zowel een scherpzinnige diagnose als een ineffectieve suggestie voor genezing. Maar het illustreert vooral hoezeer het 19de-eeuwse liberalisme zich niet wist aan te passen aan de 20ste-eeuwse omstandigheden. Wat dat betreft heeft Diederik Boomsma in zijn inleiding gelijk dat De Opstand van de Massamens nog altijd relevant is – zij het niet op de manier die hij bedoelt.