De zomer van de onwaarheden

Houd je vast, daar komt Nelleke Zandwijk (1961). In De zomer van de onwaarheden tart ze de wetten van de roman, nog meer dan ze dat in haar eerdere, altijd licht absurdistische werk deed. De basisgegevens van het verhaal – dorpsmeisje wil ontsnappen aan haar milieu en familie – zijn bekend, logisch, goed te volgen, maar de uitwerking is compleet eigenzinnig. Alles ontspoort aldoor, zoals in de omschrijving van de vader van de hoofdpersoon. Hij was ‘de koning van het zwijgen’, schrijft ze, ‘behalve als het om tweedehandsnaaimachines ging, palissanderhout, 8 millimeterfilm, fotografie, oude camera’s, de reparatie van fietsen, zijn dochters zelf hun banden laten plakken vanaf hun tiende jaar, ze leren zwemmen op hun vierde, groene beits, Belgisch carbolineum, De Schaduw grijpt in van Havank, zwagers aftroeven met kennis over houtsoorten, verlijmingen en zwaluwstaarten, vuurtjes stoken, zijn midwinterhoorn, mensen die naar knoflook ruiken, mensen die zeggen dat roken slecht voor je hart is antwoorden dat hij niet over zijn hart rookte, ‘dag Paulus’ zeggen tegen een buurman die op Paulus de boskabouter leek, een wokkel in iemands kruis gooien als er een bijtende hond in de buurt was en dat mdf zijn werkende leven had verwoest’.

Dergelijke opsommingen komen vaker voor. Het is associatief, het is overweldigend, het dendert maar door, in veelal slapstickachtige situaties die vaak puur gedachtegangen van de hoofdpersoon zijn. Dit is zo’n zeldzaam boek waarom je het aldoor hardop uitproest, op momenten dat je het totaal niet verwacht. Pijnlijk is het ook, want Zandwijk kijkt niet op een ontluisteringetje meer of minder en schrijft, wat is het, bezield smerig over zaken als bloed in je broek of zaad in je mond. En er is meer aan de hand, een dieperliggende thematiek die neerkomt op: hoe kies je een eigen koers?

In het eerste deel van de roman is de hoofdpersoon een jaar of zestien. Het is zomer als ze erachter komt dat veel van haar aannames over hoe de wereld in elkaar zit niet langer opgaan. Een vriend sterft, haar moeder gaat niet mee met de gezinsvakantie, haar tweelingzus wendt zich van haar af. Vooral dat laatste is van belang. Er is nog geregeld sprake van ‘mijn zus en ik’ die tegelijkertijd iets doen, van ‘wij’ die iets vinden, iets denken, maar er is ruis op de lijn. Het idee een twee-eenheid te zijn loopt averij op. Het is vooral dat waarmee de hoofdpersoon worstelt. Zandwijk kent het uit eigen ervaring, als helft van een tweeling.

In het tweede deel is de hoofdpersoon een jaar of tien ouder en in Amsterdam bezig met slordig, tastend leven, zonder vast woonadres of relatie, met vervelende baantjes en onduidelijke ambitie. Is ze vooral verkoopster bij een warenhuis of toch kunstenares? Ze voelt zich ‘een grabbelton’ en ‘kampioen in verkeerde afslagen nemen’, ‘de kladversie’ waar haar zus ‘glanst als luxepapier’.

Het lijkt erop dat het hierbij blijft, dat De zomer van onwaarheden niets meer is dan een geregeld zeer geestige registratie. Maar er staat meer dan er staat: eigenlijk leeft de hoofdpersoon ook nu voor een groot deel nog altijd in een vergelijking met, of zelfs in dienst van, haar tweelingzus. Op het eind verwijst Zandwijk naar het kinderliedje over het zigeunermeisje op het steentje, huilend, huilend, en vooral: helemaal alleen.