Vrijwel gelijktijdig verschenen twee vergelijkbare boeken van twee Nederlandse journalisten over hun reizen en ervaringen in Rusland en in Oekraïne. Olaf Koens, correspondent voor onder meer de Volkskrant en RTL Nieuws, bundelde de meest memorabele momenten uit zijn tien jaren in Rusland in Oorlog en kermis. Journalist en historica Fleur de Weerd, die vier jaar in Oekraïne werkte voor Trouw, Het Parool en Radio 1, heeft haar belevenissen opgetekend in Het land dat maar niet wil lukken. Een reis door het grillige Oekraïne.

Beide schrijvers zijn jong (dertig jaar), voelen zich aangetrokken door de actualiteit en gaan op avontuur in het onbekende ‘wilde oosten’ van Europa. Beiden leren de taal, verkennen alle uithoeken van het land en knopen persoonlijke contacten aan. Samen geven zij een indringend beeld van het meest brisante conflict in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog: de spanningen en het geweld tussen Rusland en Oekraïne. Koens neemt het Russische kamp voor zijn rekening met levendige beschrijvingen van gewapende macho’s in het veld en oorlogshitserij op de staatstelevisie. Fleur de Weerd belicht de andere zijde van het front met achtergrondverhalen over wat de oorlog in het oosten van Oekraïne aanricht in de rest van land. Beiden schrijven met onmiskenbare sympathie voor de mensen ter plaatse maar schetsen ook een huiveringwekkend beeld van ontwrichte maatschappijen door de toename van haat, angst, corruptie en cynisme.

De verschillen tussen Koens en De Weerd zijn minstens zo opvallend als de overeenkomsten. Koens zoekt de actie op, ziet veel schokkends zoals de crashsite van de MH17 en beschrijft alles wat hij meemaakt in geuren en kleuren. ‘Zo breng je de nacht door met een waanzinnig mooie vrouw, zo word je gekidnapt door rebellen.’ Maar hierbij is hij wars van enige duiding of verklaring. ‘Iedere poging Rusland uit te leggen is bij voorbaat mislukt.’ Voor hem is Rusland ‘het meest absurde land ter wereld. Ik heb er niets van begrepen. Ik heb er de tijd van mijn leven gehad.’ Hierdoor leest zijn boek als een Kuifje-avontuur, inderdaad de kermis uit de titel, maar wel een grimmige en koude kermis.

Verkeerd beeld

De Weerd neemt een heel andere houding aan. Zij ervaart hoe gering de kennis over Oekraïne is in Nederland. Oekraïners komen hier zelden aan het woord en worden een beetje voor ‘gek’ versleten. Zij maakte in 2014 de Majdanrevolutie van dichtbij mee en zag hoe daarna de oorlog en propaganda het land kapot maakten. ‘Hoe meer ik van de oorlog zag, hoe slechter ik het kon verkroppen dat we in Nederland zo’n plat beeld hebben van Oekraïners.’ Daarom schrijft zij over het land naast het nieuws, waarin zij diverse groepen mensen ontmoet, confronterende vragen stelt, aandachtig luistert en zo telkens tot nieuwe eigen inzichten komt. Zij zoekt naar antwoorden op de existentiële vraag: wordt het nog wat met dat land Oekraïne?

De Weerd en Koens vullen elkaar dus mooi aan. In beide boeken wordt de lezer getrakteerd op sprekende verhalen over de maar al te menselijke reacties in totaal verbijsterende situaties. Koens begint met de strijd om de Krim en de oorlog in het Donetsbekken waarin de tegenstanders – militairen en rebellen – sprekend op elkaar lijken. ‘Ze hebben dezelfde wapens, rijden in dezelfde incassobusjes, spreken dezelfde taal, hebben hetzelfde geloof, nemen exact dezelfde posities in als er gevaar dreigt.’ Zij worden tegen elkaar opgezet door politieke propaganda. ’De leugen dat het oorlog is. Net zo lang tot de leugen waarheid wordt.’ Vervolgens gaat Koens terug in de tijd en trekt dieper Rusland in. Hij volgt de gearresteerde Greenpeace-activisten in Moermansk. Hij bezoekt de verwaarloosde resten van het Goelagmuseum in Perm en maakt kennis met de norse bazen van een goudmijn in Oest-Nera. Ondertussen zijn ook de vergeefse anti-Poetindemonstraties van 2011 op het Bolotnajaplein voorbijgekomen alsmede de harde bestraffing van de Pussy Riot-meiden in een werkkamp in Mordovië. Het einde van het boek staat in het teken van drugs, met een schrijnend relaas hoe de jeugd in Siberië te gronde gaat aan sol en spice. Des te merkwaardiger dat Koens afsluit met een lsd-trip die hij met een bandlid van Pussy Riot doormaakt in Moskou. Maar wellicht is zoiets toch passend voor een boek dat leest als een road-trip door absurdistan.

Fleur de Weerd levert minder spektakel, maar meer wijsheid. Zij onderzoekt de denkpatronen en beweegredenen van de personen met wie zij optrekt. Zo vertelt zij het frappante verhaal van boer Stepan, de ‘minicharch van Stepanoivka’, die in de ogen van zijn dorpsgenoten een bedrieger en zakkenvuller is maar bij nader inzien een eenvoudige slimme man blijkt te zijn die de armoede probeert te ontstijgen door braakliggende grond weer in gebruik te nemen. Hierin schuilt het probleem van Oekraïne, concludeert De Weerd. Een groot deel van de bevolking wacht lijdzaam af of vertoont vluchtgedrag. Niemand heeft hen nog geleerd om kritisch na te denken en zelfstandig te handelen.