In de twintig jaar die de oorlog in Afghanistan geduurd heeft, bleven de Taliban voor journalisten en schrijvers een ongrijpbaar fenomeen. Dat is niet zo vreemd, ze waren simpelweg te gevaarlijk om een band mee aan te knopen. Na hun herovering van Kabul, deze vrijdag vier jaar geleden, veranderde dat. Kort daarna sprak de Noorse journaliste Åsne Seierstad in Kabul wekenlang met de hooggeplaatste Taliban-commandant Bashir.

„Had je me ontvoerd als ik een jaar geleden was gekomen?” vraagt ze hem. „Ja, natuurlijk”, is zijn antwoord. Maar nu is hij uit de bergen tevoorschijn gekomen en met zijn twee gezinnen in een verlaten villa in Kabul getrokken. Daar vertelt hij behoorlijk open hoe de Taliban het machtigste leger ter wereld naar huis wisten te sturen. Het is leerzame stof, ook voor wie de oorlog al die tijd gevolgd heeft.

Terwijl hij praat, ligt zijn wapen nog altijd naast hem. Geweld blijft een onderdeel van het leven. In een andere kamer van de villa zitten zijn kinderen de Koran uit hun hoofd te leren, onder toezicht van een leraar die zo nu en dan een lijfstraf uitdeelt. Bashir: „Foltering is overal goed voor.”

Journalisten spreken graag en veel met slachtoffers en dat is belangrijk, maar wie een oorlog wil begrijpen heeft er meer aan om daders aan het praten te krijgen. Het lukt Seierstad in Het land van vele waarheden, dat deze zomer in Nederlandse vertaling is gepubliceerd. Hoewel de Noorse versie al drie jaar oud is, heeft het boek nauwelijks aan actualiteit ingeboet. In Afghanistan staat de tijd onder het nieuwe Talibanbewind min of meer stil.

Seierstad – die bekendheid verwierf met De boekhandelaar van Kabul en haar werk over de Noorse terrorist Anders Breivik – reconstrueert de levens van drie Afghanen. Naast Bashir zijn dat Jamila Afghani, een vrouwenrechtenactiviste die tijdens de twintig jaar van democratie in het hele land vrouwen en meisjes hielp met onderwijs, en de ambitieuze rechtenstudente Ariana, die nog maar één semester te gaan had toen de Taliban in 2021 de universiteiten sloten.

Dwang

Behalve de oorlog hebben deze verhalen gemeen dat ze licht werpen op het Afghaanse familieleven en de strikte eisen die dat oplegt aan zowel mannen als vrouwen. Het huwelijk, de verdediging van de familie-eer en de dwang waarmee beide gepaard gaan beheersen ieders leven, ook als er geen oorlog is. In de twintig jaar zonder Taliban-bewind weten de vrouwelijke personages zich enigszins los te wringen uit de greep van hun vaders, om naar school te gaan en een beroep te kiezen. Het is een strijd op zich.

Dat alles wat zij hebben opgebouwd weer wordt verwoest is ronduit deprimerend, maar inmiddels ook een bekend verhaal. Verrassender is wat Bashir vertelt over hoe het er aan toeging in de Pakistaanse bergen, waar hij zich als jonge tiener aansloot bij het Haqqani-netwerk, zo ongeveer de wreedste groep binnen de Taliban. Zijn verhaal laat haarfijn zien hoe jongens die keihard geloven in de oorlog en het martelaarschap, en die steeds opnieuw worden gehersenspoeld door hun charismatische leider, uiteindelijk meer bereiken dan een beroepsleger. Ook al is dat groter en superieur bewapend.

De leider, Sirajuddin Haqqani, is nu minister van Binnenlandse Zaken en zegt over zichzelf dat hij net iets gematigder is dan de opperste leider Haibatullah Akhundzada. Dat kan hij doen omdat zijn terreurdaden van tijdens de oorlog toch wel nagalmen en blijvend angst inboezemen. Haqqani deelde de tieners die een toekomst kwamen zoeken in zijn terreurnetwerk op in twee groepen: strijders en zelfmoordenaars die met hun leven het ultieme offer mochten zijn aan God.

Deze uitverkorenen werden geprezen en gefeliciteerd. In hun laatste weken of maanden werd er dagelijks op hen ingepraat over het paradijs, om hun angst te bedwingen. Zij waren het machtigste wapen van de Taliban, omdat zij zich opbliezen bij de ingang van een politiebureau of een hotel, waarna de strijders al schietend naar binnen konden. Hun bomgordels werden gemaakt door de echtgenotes die vaak ook de bermbommen in elkaar knutselden. Vrouwen die over het hoofd werden gezien door de alomtegenwoordige Amerikaanse spionagedrones.

Bashir mist de heilige strijd nu de oorlog voorbij is. Hij slijt zijn dagen in de villa in Kabul met het zoeken naar een derde echtgenote en wachten op het commando om ook Pakistan te gaan veroveren. Wachten en mensen laten wachten: het is een beproefde Taliban-tactiek. Neem bijvoorbeeld de regering die zij in 2021 haastig samenstelden en die voor de helft bestaat uit mannen als Haqqani. Dat zou een tijdelijke regering zijn, maar zij zit er nog steeds. Of kijk naar de middelbare scholen voor meisjes. Die zijn officieel niet permanent gesloten, maar gaan open na nader bericht dat al jaren uitblijft.

Erkenning

Dat het werkt blijkt uit de opstelling van andere landen. Direct na de herovering was het taboe, maar deze zomer was Rusland de eerste staat die het Taliban-regime erkende. China, India en buurland Oezbekistan staan in contact met Kabul om zakelijke banden aan te knopen. De Amerikaanse FBI heeft de beloning van 10 miljoen dollar voor de tip die leidt tot Haqqani’s arrestatie stilletjes geschrapt. En de Duitse regering laat Afghaanse ambtenaren tot Duitsland toe om te helpen met het uitzetten van afgewezen Afghaanse asielzoekers.

Het is verleidelijk om te hopen dat het nieuwe regime milder is dan dat uit de jaren negentig. Er worden ditmaal geen armen afgehakt in het stadion van Kabul, ze zijn echt veranderd! Maar in de provincies vinden wel weer openbare executies plaats. De Taliban-rechtbanken leggen ook lijfstraffen op aan kinderen. Steniging wordt weer ingevoerd voor vrouwen die overspel zouden hebben gepleegd. De Taliban nemen de tijd, rekenend op toenemende desinteresse van de buitenwereld.

Het is dus belangrijk om te blijven kijken. Åsne Seierstad doet dat. Ze heeft er veel werk in gestoken om het verhaal prettig leesbaar te maken. Met levendige scènes laat ze zien hoe de grote gebeurtenissen over de drie personages heen donderen en hoe die zich staande weten te houden. Het levert een somberstemmend, maar verrijkend boek op.