Mens/onmens

Bas Heijne In dit tijdperk van infotainment dreigen we de feiten uit het oog te verliezen. Aan de slag met realistische verhalen, bepleit Heijne in Mens/Onmens.

De wereldgeest is in de war. De val van de Sovjet-Unie had het einde van de geschiedenis moeten betekenen, maar was het niet. De liberale democratie had moeten zegevieren, maar deed dat niet. Internet had ons allemaal met elkaar moeten verbinden, en ook dat pakte anders uit. In plaats daarvan is een gevaarlijke weirdo president van de VS, worden we geteisterd door nepnieuws en zijn de politieke flanken in opmars, zelfs in ons knusse polderlandje. Bas Heijne staat erbij en kijkt ernaar. Je hoort hem denken: what the fuck is híer gebeurd?

Hij zegt het wat sjieker dan dat, maar dat is wel de teneur van Mens/Onmens. In zijn jongste werk beschrijft de essayist de puinhoop waar de westerse wereld zich in bevindt, en doet dat in stijl. Bij hem geen overdreven beeldspraak, geen alarmistische hyperbolen. Nee, Heijne geeft ons goede oude feiten, netjes ingebed in theorie en ervaring. Daar schort het volgens hem nogal eens aan tegenwoordig: ingebedde feiten, bezielde redelijkheid.

Achteraf beredeneerde bezieling is er meer dan genoeg, merkt hij terecht op. Emoties staan vóórop in onze wereld van entertainment en verstrooiing. ‘Het zoeken naar een objectieve waarheid geldt niet langer als een positieve kracht die ons verder gaat brengen, die onze emoties bedding geeft, en ons richting een gedeelde waarheid stuurt.’ Heijne haalt de Schotse filosoof David Hume (1711-1776) aan, die begreep dat de rede pas wordt aangezwengeld door het gevoel. Hoofd én hart dus. Heijne vreest dat we in het tijdperk van infotainment het hoofd volledig uit het oog dreigen te verliezen.

Feitenvrij zondebokdenken

Mens/Onmens is een schitterend portret van onze tijd; Bas Heijne een begenadigd beschouwer. Hij biedt, zoals altijd, panoramische vergezichten, herkent problemen, draagt oplossingen aan. In zekere zin is hijzelf het beste bewijs tegen zijn stelling dat er steeds minder ruimte is voor geïnformeerde redelijkheid. Heijne spreekt, wij luisteren.

Zijn schoolmeesterstoontje is soms irritant, meestal een verademing. Daarmee overstijgt hij bewust het gekwetter van de gratuite meninkjes die we overal elders al krijgen voorgeschoteld. De bedwelmende opiniëring van de journalistiek wakkert volgens Heijne de vlam aan van een politiek gedreven door emotie, op zowel links als rechts. De elite heeft het gedaan, zegt de een. De buitenlanders hebben het gedaan, zegt de ander. Feitenvrij zondebokdenken, wat Heijne betreft. Goedkoop. Onjuist. Gevaarlijk, ook.

En het alternatief dan? Het liberalisme is in crisis. Zij heeft zijn rol als bemiddelaar tussen conservatisme en socialisme verzaakt, meent Heijne. Over die rol kun je steggelen, maar zijn punt is helder: er was te weinig verhaal, te veel technocratische inschikkelijkheid. Mark Ruttes afkeer van visie is daarvoor illustratief. Alleen een hernieuwde waardering van traditionele waarden kan het liberalisme nu nog redden: vrijheid, gelijkheid, broederschap. Als coda geeft Heijne ons mee dat ware broederschap, empathie dus, een zware opdracht is. Een ander liefhebben is een moeizame worsteling, een gebod waard, wist Jezus al. Heijne geeft een humanistische spin aan de Bergrede.

Alles staat op scherp

Handen uit de mouwen dus. De straat op, bouwen aan nieuwe, realistische verhalen. Het is al te gemakkelijk om te vervallen in nostalgische fantasietjes over hoe de dingen ooit geweest zouden zijn. Links en rechts zijn daaraan allebei schuldig. De jaren zestig. De VOC-mentaliteit. Het blijven ledige droombeelden, aldus Heijne. Ongemerkt trekt hij zijn liberale waarden en ‘de Verlichting’ als soortgelijke troefkaarten uit de mouw, maar dat zij hem vergeven. Hij legt in elk geval uit wat hij ermee bedoelt; het blijven geen blanco schermen voor andermans projecties.

Over de toekomst van die waarden kunnen we mogelijk minder pessimistisch zijn dan Heijne aan het einde van zijn betoog lijkt. Kritiek op het neoliberalisme zwelt hier en elders aan. Overal ter wereld gaan mensen de straat op. In de Verenigde Staten heeft een jonge generatie de sociaaldemocratie ontdekt. Het ziet er op dit moment allemaal nogal hopeloos uit, dat zeker. Alles staat op scherp, en we mogen de problemen vooral niet bagatelliseren. Maar als het even meezit worden het binnenkort gewoon weer gouden tijden voor vrijheid, gelijkheid en broederschap. Ondertussen vechten we door. Begeesterd, en met de feiten aan onze zijde.