Onderdrukt door de verlosser

Van alle Russen beschouwt 38 procent Stalin als de ‘grootste figuur aller tijden’. Nu zou je verwachten dat deze bewonderaars de dictator zelf hebben meegemaakt. Maar het tegendeel is waar, zo blijkt uit het ontluisterende Onderdrukt door de verlosser. Een zoektocht naar Stalins erfenis in het Rusland van nu van journalist Hester den Boer (1981). Stalin wordt in toenemende mate bewonderd door miljoenen Russen van alle leeftijden. En dan zijn er ook nog ontelbare anderen die hem zijn misdaden, waarbij 10 à 12 miljoen mensen zijn vermoord, vergeven. Als verklaring daarvoor voeren ze aan dat de goelag nodig was om Hitler te kunnen verslaan. Of dat Stalin zelf niet verantwoordelijk was voor de terreur. Of dat hun land onder Stalin orde en discipline kende, die tegenwoordig ontbreken.

Zulke opvattingen komen het Kremlin goed uit. Het Poetin-regime presenteert Stalin als het symbool van een sterke regering, aan wie het volk zich dient te onderwerpen voor zijn eigen veiligheid. Op die wijze verdedigt het ook de repressie, waarbij tegenstanders ‘buitenlandse agenten’ worden genoemd.

In 2016 en 2017 reisde Den Boer naar enkele belangrijke plaatsen waar de Stalin-terreur zich voltrok, zoals strafkampen in de Noordelijke IJszee en in het Verre Oosten bij Magadan. Het heeft een voortreffelijk en boeiend boek opgeleverd, dat de omgang van veel Russen met het Stalin-verleden in een verontrustend daglicht plaatst.

Den Boer begint haar onderzoek in het Siberische stadje Kolpasjevo. In 1979 kwam daar door erosie van de oever van de Ob een massagraf bloot te liggen. Het bevond zich op de plaats van een voormalig executieterrein, waar in de jaren dertig duizenden Sovjetburgers waren geëxecuteerd. Hun lijken bleken door de gunstige bodemgesteldheid te zijn gemummificeerd. Toegestroomde inwoners van het stadje herkenden vermiste familieleden en vrienden. Velen hadden een kogelgat in hun achterhoofd.

Ooggetuigen vertellen Den Boer dat de KGB meteen in actie kwam en het graf met een hogedrukspuit leeg spoelde. De lijken werden, verzwaard met ijzer, naar de rivierbodem afgezonken. Niemand kreeg uitleg van de autoriteiten. Er werd gedaan alsof er niets was gebeurd. Wilde je geen problemen, dan hield je je mond.

Den Boer ziet overal sterke overeenkomsten tussen het Rusland van Poetin en de Sovjet-Unie. Zo is er ook nu een kritische minderheid die zich niets van de staatspropaganda aantrekt. Den Boer spreekt bijvoorbeeld met regisseur Anastasia Patlaj van theatergroep Teatr.doc, dat een ‘welgemeend advies’ van de autoriteiten kreeg om een stuk over het massale anti-Poetinprotest van 6 mei 2012 niet op te voeren. Toen de acteurs dit in de wind sloegen, kon de première weliswaar doorgaan, maar werd een week later wel de huur van hun pand opgezegd.

De huidige repressie heeft volgens Patlaj wel tot een artistieke bloei geleid, die vergeleken kan worden met de hoogtijdagen van de dissidentenbeweging in de jaren zeventig, toen grootse literatuur werd geschreven.

Het verschil is alleen dat er onder Poetin zelden een kritische kunstenaar in de gevangenis belandt. Daarentegen vertelt een mensenrechtenactivist dat je in de provincie al kunt worden opgepakt als je iets kritisch over de Krim of Oekraïne op Facebook deelt.

Vooral de jonge Stalin-fans die Den Boer spreekt, zetten je aan het denken. Zo beweert een amateur-historicus, die zich uit hobbyisme met het goelag-verleden bezighoudt, dat Stalin geen slecht mens was. De kampen zou hij uit economische noodzaak hebben opgericht. Terwijl onomstreden bewezen is dat de goelag allerminst lucratief was.

Overtuigend legt Den Boer het collectieve trauma van Rusland bloot, dat wordt versterkt doordat elke familie zowel slachtoffers als daders telt. Gevoegd bij de patriottistische propaganda over Stalin als winnaar van de oorlog tegen de nazi’s belooft dat weinig goeds voor de toekomst.

Aan het slot van haar boek laat Den Boer een Rus, die na de val van de Sovjet-Unie tevergeefs hoopte dat zijn land door het Westen zou worden omarmd, de huidige situatie samenvatten. Uit rancune over die ‘afwijzing’ door het Westen heeft het land volgens hem een positieve identiteit gecreëerd op grond van zijn eigen geschiedenis. En die is tegenovergesteld aan alles waar het Westen voor staat. Dat je in zo'n geval je toevlucht zoekt bij Stalin, onder wiens juk Rusland groot, machtig en onoverwinnelijk was, ligt voor de hand.