Over tijd en water

Met oerkoeien kan je een verhaal over klimaatverandering vertellen dat wél leuk is om te lezen

Klimaatangst Wat doen een oerkoe en een Bijbelse profeet in boeken over klimaatverandering? Religie blijkt een middel om er grip op te krijgen.

Hoe kun je over klimaatverandering schrijven? Deze beïnvloedt de atmosfeer, de oceanen, het leven op aarde, zo’n beetje alles dus. Een directe beschrijving slaat vaak dood. De IJslandse auteur Andri Snær Magnason schrijft in zijn boek Over tijd en water ‘erachter, ernaast en eronder’ te zullen kijken. En dus heeft hij het over zijn oom die een beroemd krokodillenonderzoeker was, zijn grootvader die de laatste sjah opereerde en over een oerkoe.

In aandoenlijke verhalen, zoals dat over zijn opa en oma die op hun huwelijksreis op een gletsjer kampeerden, beschrijft hij een wereld die verdwijnt. Magnason verbindt zijn eigen ervaringen aan die van anderen: familieleden, land- en tijdgenoten. Zijn klimaatangst is een collectieve emotie. En die angst moet gedoseerd worden. Aan de ene kant ‘moeten we ons de schrik op het lijf laten jagen en anderzijds moeten we erin geloven dat het mogelijk is deze toestand te verbeteren’.

Maar lukt dat nog? Magnason vindt bijvoorbeeld de verzuring van de oceanen buitengewoon ernstig. De gevolgen daarvan kunnen ‘verschrikkelijker zijn dan in woorden beschreven kan worden.’ Bieden mythologische of religieuze voorstellingen dan een uitweg? ‘We leven in mythische tijden’, stelt Magnason. Hij stelt een nieuw gebed voor: ‘Onze Moeder/ Gij zijt de Aarde/ Geheiligd zij Uw Water…’, wat een bijzondere manier is om te benadrukken dat mensen hun heil op deze planeet moeten zoeken. Steeds lijkt Magnason zich afgevraagd te hebben: hoe vertel ik een verhaal over desastreuze ontwikkelingen zonder dat mensen afhaken? Zijn antwoord overtuigt wonderwel.

In deze alternatieve versie van het klimaatverhaal past ook zijn relaas over de koe Auðhumla, die volgens een IJslandse sage de moeder is van de aarde en de mens. Hij ontdekt dat het hindoeïsme ook zo’n dier kent, de heilige koe Kamadhenu uit de Himalaya. Uit de 46.000 gletsjers in dat hooggebergte stroomt mineraalrijk water dat honderden miljoenen mensen in Azië in leven houdt. Wat als die stromen ophouden? Zo blijkt de mythe vooral een effectieve en aansprekende manier van vertellen.

Een beroep op religie
Religieuze openbaring is ook voor de Nederlandse journalist Mounir Samuel belangrijk. Zijn boekje Jona zonder walvis is doorspekt met verwijzingen naar de Bijbel. Hij vergelijkt zichzelf met de profeet Jona, die van God de opdracht kreeg de stad Nineve te vertellen dat die zou worden vernietigd. Jona voelde daar niet veel voor, belandde in de maag van een walvis en vervulde daarna pas zijn goddelijke plicht. Ook Samuel ‘weet wat ik moet zeggen, maar ik zeg het niet’.

Nu zijn religieuze termen niet nieuw in het klimaatdebat. De apocalyps wordt al zeker sinds Al Gore’s Een ongemakkelijke waarheid gebruikt om duidelijk te maken hoe erg het kan worden. Goden, profeten en oerkoeien zijn uiteraard fantastische figuren voor een aantrekkelijker, betekenisgevend verhaal. Dat vertelt dat we op de verkeerde weg zitten, maar ons leven kunnen beteren, precies wat Magnason en Samuel zeggen.

Maar een beroep op religie kan riskant zijn. Want gaat het om het klimaat of om een zinvol bestaan? En religieuze taal kan afschrikken. ‘Klimaatverandering is religie’ en dus niet wetenschappelijk, is het verwijt dat ‘ontkenners’ al tijden gebruiken.

Eet geen avocado
De twee auteurs gaan wel verschillend met hun overtuigingen om. Samuel is serieus en moralistisch. Op zich is daar niks mis mee. Wie er geen moraal op nahoudt, vindt niets erg, ook de gevolgen van de opwarming niet. Maar te veel moralisme verblindt het zicht. Ook zijn aanbevelingen, van het instellen van een oppermachtig ‘Nationaal Actiecomité Klimaat’ tot het advies geen avocado te eten, zijn te simpel. Samuel gaat amper in op de vele obstakels voor die ideeën en laat het erbij dat die vanzelf wel afgezwakt worden. Zo hoeft hij niet zijn best te doen om andersdenkenden te overtuigen. Zijn boek is niet meer dan een boos pamflet.

Magnason schrijft veel aantrekkelijker over dit lastige onderwerp. Hij verbindt mooie reisverhalen, mythes, wetenschappelijke kennis, familiegeschiedenissen en overpeinzingen aan elkaar. Zo wordt klimaatverandering zelfs leuk om over te lezen.

Verhalen en mythes hebben altijd gediend om mensen te verbinden en tot actie te bewegen. Maar zelfs bij een prachtig verteld verhaal als dat van Magnason blijft het uiteindelijk de vraag wat het effect ervan zal zijn op zoiets groots en urgents als de klimaatverandering.

15-4-2022 Addie Schulte