Toussaint Louverture

In de Franse kolonie Saint-Domingue gebeurde tussen 1791 en 1804 iets bijzonders: de slaven op het eiland bevrijdden zich van hun onderdrukkers, met de wapens in de hand. Ze stichtten er hun eigen staat, Haïti. Het ging hier om geknechte zwarte mensen die zélf hun vrijheid veroverden, zonder de hulp van blanke abolitionisten.

In de verhitte discussie over het Europese slavernijverleden speelt de Haïtiaanse Revolutie de afgelopen jaren een belangrijke rol. Historici die de agency van slaven in de ontmanteling van de transatlantische slaven-economie willen benadrukken, kennen veel belang toe aan de opstand. Door het succes van deze zwarte revolutionairen – en andere opstandige slaven – werd in Europa duidelijk dat dit systeem niet langer houdbaar was, stellen zij. Onzin, beweren andere historici, de slavernij bleef na de Haïtiaanse opstand nog decennialang bestaan. Pas toen Europese abolitionisten – opvallend vaak christenen – de overhand kregen in het maatschappelijk debat, was het einde van de slavernij in zicht.

In het nieuwe boek van de Britse historicus Sudhir Hazareesingh staan de zwarte slaven van Saint-Domingue pontificaal centraal, en dan met name de man die hun revolutie bezielde en leidde. Met de biografie Toussaint Louverture. De bevrijder van Haïti heeft Hazareesingh een monument voor zijn hoofdpersoon opgericht. Zijn bewondering steekt hij niet onder stoelen of banken. Zo heeft de inleiding als ondertitel ‘Het genie van Toussaint Louverture’ en de conclusie ‘Een inspiratiebron voor onze tijd’. Hazareesingh noemt zijn protagonist ‘de eerste zwarte superheld’. Een hagiografie is deze biografie niet geworden, maar wanneer er vraagtekens te zetten zijn bij het optreden van Louverture, krijgt hij van zijn biograaf vaak het voordeel van de twijfel.

In zijn inleiding brengt Hazareesingh twee eeuwen historiografie rondom Toussaint in kaart. Ook schetst hij het perspectief waarmee hij diens leven in beeld wil brengen. Centraal daarin staat de unieke mix van invloeden waaraan de revolutionair op zijn eiland was blootgesteld. Hij nam niet één op één het Franse verlichtingsdenken van vrijheid en gelijkheid over, aldus Hazareesingh. ‘Saint-Domingue (…) kende ook een subtiele creoliserende beweging waarin dit Europese gedachtegoed werd geherfomuleerd en aangepast aan de plaatselijke omstandigheden.’

Over het werk van zijn voorgangers oordeelt Hazareesingh dat dit ‘in belangrijke opzichten vooral de geest van zijn eigen tijd weerspiegelt’. Dat is natuurlijk een beetje een open deur, en het is onduidelijk of zijn biografie volgens Hazareesingh dan niet de geest van 2022 ademt. Zijn doel is, schrijft hij, ‘zo veel mogelijk terug te keren naar de primaire bronnen, te proberen de wereld door [Toussaints] eigen ogen te zien en de stoutmoedigheid van zijn denken en individualiteit van zijn stem weer naar voren te brengen’.

Toussaint Louverture werd – waarschijnlijk – in 1740 in Saint-Domingue als slaaf geboren. Zijn ouders waren daar vanuit Afrika naartoe verscheept. Hij werd tussen zijn dertigste en veertigste vrijgemaakt, waarna hij een eigen koffieplantage beheerde, inclusief de slaven die er het werk deden. Toussaint was een goede netwerker, die contact had met de elite onder de slaven van de kolonie, uit wiens midden de mannen kwamen die in 1791 een opstand ontketenden om hun vrijheid te bevechten.

Tegen het einde van de achttiende eeuw waren er 40.000 Europese kolonisten en een half miljoen slaven in Saint-Domingue. Die gingen nu de strijd met elkaar aan. Toussaint voegde zich vrijwel meteen bij de opstandelingen, overtuigd als hij was dat álle zwarten het recht hadden om vrij te zijn. Hij onderscheidde zich al snel door zijn moed, intelligentie en leiderschapskwaliteiten.

Toussaint vocht aanvankelijk samen met de Spanjaarden die het oostelijke deel van het eiland Hispaniola als kolonie bestierden. Nadat in het revolutionaire Frankrijk in 1794 de slavernij was afgeschaft, keerde hij zich tegen zijn Spaanse bondgenoten, die zoiets zelf absoluut niet van plan waren.

Napoleon

In de jaren die volgden, streed hij tegen Europese vijanden, maar ook tegen binnenlandse concurrenten, zoals André Rigaud, een generaal van gemengd ras die hij uiteindelijk versloeg. Toussaint veroverde ook de Spaanse kolonie en bevrijdde er alle slaven. In 1801 liet hij een grondwet opstellen die hem als gouverneur de volledige uitvoerende macht gaf.

Hierna wilde Toussaint het eiland economisch weer op de been brengen. Daartoe besloot hij de plantage-economie te herstellen, waarbij voormalige slaven moesten gaan werken op het land van de oude blanke heersende klasse. Hij stelde zich bij het doordrukken van besluiten steeds meer autoritair op. Hazareesingh noemt dit ‘nog altijd een paar van de meest controversiële aspecten van Toussaints bewind’. Helaas gaat hij er nauwelijks op in hoe terecht die controverse is. Had Toussaint, gezien de omstandigheden waarmee hij te maken had, een andere koers kunnen varen?

In Frankrijk was ondertussen Napoleon Bonaparte aan de macht gekomen. Die wilde korte metten maken met het eiland van de vrijgemaakte slaven en stuurde in 1801 een legermacht naar de Caraïben. Toussaint, die nog altijd loyaliteit voelde ten opzichte van Frankrijk, werd in de val gelokt en gevangen genomen. Toen hij aan boord stapte van het schip dat hem naar Europa zou voeren, verklaarde hij: ‘Door mij te grijpen heb je de boom van de zwarte vrijheid in Saint-Domingue geveld. Maar hij zal weer uitlopen vanaf zijn wortels, want die zijn talrijk en diep.’

Hij had gelijk, want op 1 januari 1804 riep Jean-Jacques Dessalines de onafhankelijkheid van Haïti uit, nadat hij de Franse invasiemacht verslagen had. Toussaint zou dat nieuws nooit bereiken, want hij was op 7 April 1803 overleden in het Franse fort waar hij gevangen gehouden werd.

Hazareesingh besluit zijn boek met de resonantie van het optreden van Toussaint Louverture in de eeuwen na zijn dood. De denker, politicus, schrijver en militair groeide uit tot de held van talrijke zwarte vrijheidsstrijders en in 1998 werd zijn naam zelfs bijgeschreven op de muur van het Panthéon, de plek in Parijs waar Frankrijk zijn grootste helden eert.

Met zijn biografie heeft Hazareesingh een rijk gedocumenteerd portret geschilderd dat Toussaint met al zijn strategisch inzicht en dadendrang voor het voetlicht brengt. Wie graag geïnspireerd raakt door een biografie, kan met De bevrijder van Haïti zijn hart ophalen. Wie iets meer distantie op prijs stelt, zal bij het lezen van dit boek zo nu en dan de wenkbrauwen optrekken.