Zuiderkruis

De non werd in Patagonïe aangezien voor een pinguïn

Claudio Magris Aan de hand van drie excentrieke levens bekritiseert de Italiaanse schrijver en filosoof de hoogmoed van de westerse beschaving in Zuid-Amerika.

De westerse beschaving kun je nog het best typeren als een verhaal van eeuwen vol geweld, haat en vernietiging. Identiteit speelt in dat verhaal een belangrijke rol. Waar hoor je bij, waar wil je bij horen en vooral, waar wil je niet bij horen?

De Italiaanse schrijver en filosoof Claudio Magris (Triëst, 1939) is al zijn hele leven met dat thema bezig. Dat bleek onder meer uit Donau, zijn boek over de cultuurgeschiedenis van Midden-Europa dat hem in 1986 wereldberoemd maakte. De afgelopen jaren slaat Magris zijn tentakels ook uit naar gene zijde van de Atlantische Oceaan, waar hij andere beschavingen verkent om te zien of die net zo gewelddadig zijn als de onze. Zijn nieuwe boek Zuiderkruis is daar de weerslag van.

Aan de hand van de levens van de Sloveense etnoloog Juan Benigar, de Franse advocaat Orélie-Antoine de Tounens en de Italiaanse non Angela Vallese neemt hij je mee naar de inheemse volken van Araucanië, Patagonië en Vuurland, die in de loop van de 19de en 20ste eeuw door hun witte overheersers zijn uitgeroeid.

Magris reist niet zelf naar die streek, maar bestudeert in zijn studeerkamer dagboeken, brieven en memoires. Daar komen ook zijn favoriete schrijvers Jorge Luis Borges, Jules Verne, Edgar Allan Poe, Thomas Mann, Judith Schalansky en Bruce Chatwin voorbij.

Juan – Ivan – Benigar (1883-1950) laat in 1908 het van nationalistische spanningen op ontploffen staande Europa achter zich. Per schip vertrekt hij uit Triëst naar Argentinië, waar hij trouwt met een vrouw uit een adellijk Araucanisch geslacht. Negentien jaar lang mijdt hij grote steden, die hij als de hel ervaart, en woont hij in een wigwam. Als eigenaar van een klein textielbedrijf voorzag hij in het levensonderhoud van zijn twaalf kinderen. Als zijn vrouw na 22 jaar huwelijk overlijdt, trouwt hij opnieuw met een Araucanische, met wie hij nog vier kinderen krijgt.

Nieuwe identiteit
In zijn nieuwe omgeving ontwikkelt Benigar een nieuwe identiteit, waarin hij zich gelukkig voelt. Na verloop van tijd begint hij over zijn Araucanische omgeving te schrijven. Het levert een reeks antropologische artikelen op, waarin hij aan de hand van hun taal laat zien dat de Araucaniërs beschaafder zijn dan hun witte overheersers.

Naarmate hij langer weg is uit Europa neemt Benigars kritiek op de westerse samenleving toe, ook al woont hij inmiddels zelf in het Argentinië van de fascistische dictator Juan Perón. Magris schrijft daar treffend over en legt en passant de kern van het populisme bloot: ‘De liberale democratie is een koude waarde, gebaseerd op normen en wetsartikelen, die verleiders van de massa afkeurt, maar door haar oprechtheid zelf kampt met een beperkt vermogen om te verleiden en te enthousiasmeren, een kunst die de volksmenner zo meesterlijk beheerst dat soms ook verfijnde denkers erdoor gefascineerd raken.’

Ook Charles Darwin krijgt ervan langs. De vader van de evolutieleer barst volgens Benigar van de racistische vooroordelen over inheemse volkeren. Bovendien uitte hij in 1833 zijn bewondering voor generaal Rosas, die als dictator van Argentinië verantwoordelijk was voor de genocide op de indianen in zijn land.

Aan de hand van Benigar beschrijft Magris de gewelddadige geschiedenis van Argentinië, waarin de witte overheersers terecht worden veroordeeld. Daarbij komt ook paus Franciscus I voorbij, die als Jorge Bergoglio in Buenos Aires is geboren en door dat verleden gevormd.

Volgens Benigar hebben de Araucaniërs een spontane, vreedzame, dubbele identiteit zonder ideologische clichés, en daardoor zijn zij vrij. De koloniale overheersers verwijt hij de identiteiten en culturen van deze indianen uit westerse hoogmoed te hebben vernietigd.

Om het beeld van die wreedheden te versterken geeft Magris Benigar een ideologische tegenstander, José Imbelloni. Als hoogleraar antropologie in Buenos Aires was hij de hofleverancier van president Perón in het bevestigen van de predominantie en raciale superioriteit van de Italiaanse en Spaanse migranten boven de andere etnische groeperingen in het land, zoals de Polen, de Syriërs, de Russen, de Joden, de Welshmen. Het is het fascisme als vijand van de vrije, zuivere mens dat Magris aan de hand van de tegenstelling tussen beide mannen belicht.

Zonderling
Ronduit zonderling is de tweede hoofdpersoon in dit imaginaire reisboek, Orélie-Antoine de Tounens (1825-1878), een advocaat die zich in 1860 tot koning van Araucanië en later ook van Patagonië uitroept. Magris belandt hiermee bij de andere rode draad uit zijn oeuvre: grenzen. Want net zoals in Midden-Europa, waar Magris in zijn boeken vaak vertoeft, zijn ook de grenzen van Araucanië omstreden. Ligt het in Chili of in Argentinië? En waarom zou een buitenstaander van die onduidelijkheid geen gebruik maken om er zijn eigen koninkrijk stichten? Meteen begrijp je Maximiliaan van Habsburg, die Triëst verliet om keizer van Mexico te worden. Hij is net zo’n romantische avonturier als Tounens en leidt een even ongeloofwaardig leven. En toch heeft hij echt bestaan.

Magris bewondert zulke mensen, dat merk je aan alles. Dat komt omdat ze geestelijk vrij zijn en in een ideaal geloven, al weten ze dat het verkeerd met hen afloopt. Ook hun levenseinde past in dat ideaal. Want waar keizer Maximiliaan door zijn republikeinse tegenstanders wordt gefusilleerd, belandt Tounens na in een Chileense cel en vervolgens in een gekkenhuis. In 1871 keert hij terug naar Frankrijk, waar hij adellijke titels uitdeelt alsof het bonbons zijn.

De non Angela Vallese (1854-1914) is het derde leven dat Magris beschrijft. In 1880 komt ze in Patagonië aan. De indianen menen aanvankelijk dat zij een pinguïn is in haar zwart-witte habijt. Daardoor geven ze zich algauw gewonnen en zien ze haar als een goede moeder.

Als geen ander zet Angela zich in voor de indianen op Vuurland. Zo probeert ze met haar mede-zusters salesianen hun uitroeiing te voorkomen. Angela beschouwt de indianen niet als ‘edele wilden’, al weet ze heel goed dat de Vuurlanders elf jaar voor haar komst een groep kerkgangers hebben afgeslacht. Wel gaat ze ervan uit dat witte mensen in geweld en wreedheid niet voor indianen onderdoen. Maar vooral is ze ervan overtuigd dat inheemse volkeren moeten worden beschouwd als gelijkwaardig aan de witte beschavingsbrengers en niet ‘gelijk’ aan hen moeten worden gemaakt. Voor Magris zegt het alles over zíjn ideale wereld, waarin verschillen tussen mensen er niet toe doen. Die opvatting maakt Zuiderkruis behalve speels en intellectueel uitdagend ook dwingend actueel.

27-05-2022 Michel Krielaars