Alain de Botton vertelt zijn lezers graag wat ze moeten denken

Filosofie In twee nieuwe boeken geeft de Britse schrijver Alain de Botton in korte essays zijn visie op de moderne wereld. Hij maakt rake observaties, maar vervalt wel erg vaak in de zelfhulpmodus.

Alain de Botton zei eens in een interview: ‘Ons doel is om filosofie aantrekkelijk te maken voor een groot publiek. Wij willen, zo je wil, dat de filosofie de juiste lessen leert uit de popmuziek.’ Inmiddels zijn er filialen van De Bottons hitfabriek The School of Life in onder meer Amsterdam, Parijs en Taipei. Zij bieden zelfhulp en zingeving, onder meer door lezingen en workshops te organiseren, maar ook door boeken te publiceren. Wat wil de School? Therapie geven? Levenslessen aanbieden?

In de jaren negentig verwierf De Botton bekendheid met boeken als Proeven van liefde en Hoe Proust je leven kan veranderen. Sindsdien is er een gestage stroom werken van zijn hand verschenen, waarvan sommige, zoals de hier besproken titels, geschreven zijn door ‘Alain de Botton & The School of Life’, wat erop duidt dat De Botton in de loop der jaren steeds meer vervlochten is geraakt met zijn instituut. Welke onderdelen van de boeken van hemzelf komen en welke van zijn medewerkers wordt daarbij niet duidelijk.

Hoe overleef ik de moderne wereld is een kleurrijke bundel mini-essays, mooi vormgegeven en geïllustreerd met fraaie kunstwerken en foto’s. De Botton (ik ga er maar even vanuit dat hij de auteur is) geeft zijn kijk op onderwerpen als individualisme, democratie en werk. Hij is daarbij onderhoudend, zet gemeenplaatsen op z’n kop en becommentarieert ons moderne bestaan op zijn karakteristieke, ondeugende en tegelijk bedachtzame manier. ‘Als er één plek is die symbool staat voor het moderne bestaan, is het de dag en nacht geopende supermarkt, met zijn helle verlichting en zijn onmetelijke assortiment aan verse waar uit zeven continenten, waarmee alle geografische belemmeringen en de beperkingen van de nacht fier het hoofd worden geboden.’

Ideeën uit alle windstreken
Die supermarkt is ook wel een aardig symbool voor de School zelf, die ideeën uit alle windstreken bijeenbrengt en ze ons handig, soms een beetje zouteloos, maar netjes verpakt en tegen een goede prijs voorschotelt. Deze mix van filosofie en zelfhulp werkt de ene keer beter dan de andere. Zo schemeren de liberale, om niet te zeggen neoliberale, veronderstellingen van de Botton nogal eens door als hij bijvoorbeeld in zijn essay over eenzaamheid pleit voor een herwaardering van het alleen-zijn, ‘de solitude’, boven het zoeken naar nieuwe vormen van gemeenschapszin en saamhorigheid.

Zoals voor iedereen die probeert grote ideeën voor een groot publiek te brengen, ligt het risico van oversimplificatie op de loer. De Los Angeles Review of Books noemde de boeken van The School of Life al eens een ‘draaikolk van jargon’, iets tussen een talkshow en een New Age-retreat in. Dat is overdreven, maar soms slaan ze inderdaad de plank behoorlijk mis. Zo mist De Bottons bespreking van Freuds theorieën in Hoe overleef ik de moderne wereld bijvoorbeeld echt de nodige nuance. Voor Freud was seks allesbehalve een ‘duistere, dwangmatige en vreemde aangelegenheid’, zoals hij beweert.

Aan de andere kant: wat mag je van een bundel inleidende essays verwachten? Inleidingen zijn geslaagd als ze je uitnodigen om terug te gaan naar de bron, en je een helder kader bieden waarmee je complexe ideeën beter kunt begrijpen. Soms slagen deze essays daarin, soms niet. Het wordt mijns inziens pas echt problematisch waar De Botton claimt therapeutisch te zijn. Hij dweept regelmatig met de psychoanalyse, maar een goede therapeut vertelt je niet wie of wat je moet zijn, maar faciliteert een ruimte waarin je samen kunt ontdekken wie je bent. Het Britse filiaal van de School mag dan therapie aanbieden via gekwalificeerde therapeuten, De Botton zelf vervalt te vaak in de zelfhulpmodus om als therapeut echt serieus genomen te worden.

Lekker associëren
Zo is De vele gezichten van melancholie een pleidooi voor een levenshouding die de Botton melancholisch noemt. Wat hij met die melancholische houding precies bedoelt, wordt nooit helemaal duidelijk, en dat is deels de charme van het boek. De Botton associeert er gewoon lekker op los en verzint het gaandeweg. Zo beschrijft hij een aantal melancholische mensen (Aristoteles, Voltaire en Hokusai) en situaties uit de geschiedenis en de kunsten (de beroemde prent ‘Melancholie’ van Albrecht Dürer) en schetst op die manier een aantrekkelijke levenshouding waarbij iemand rekening houdt met verlies, realistisch is en tegelijk pragmatisch. Dat zijn allemaal prima eigenschappen, waarvan je inderdaad zou hopen dat meer mensen ze zouden ontwikkelen. Minder sterk is dat De Botton deze melancholische levenshouding presenteert als de ‘juiste’ manier van zijn. Zo wordt het allemaal toch weer nogal hautain: ‘Wat valt intelligente, melancholische mensen op dat andere, minderbegaafde mensen mogelijk over het hoofd zien?’

Die pretentie doet afbreuk aan de lol van het boek. ‘De melancholische houding is voor een gebroken mens uiteindelijk de enige verstandige’, schrijft hij. Hij trapt toch weer in de val om van een boek vol aardige mini-essays een zelfhulpgids te maken. In plaats van laagdrempelige filosofie wordt het een opsomming van gebiedende wijsheid. Het doel van The School of Life, filosofie naar de mensen brengen, is prijzenswaardig. Het is altijd een doel van de filosofie geweest om voorstellingen te geven van wat een goed leven zou kunnen inhouden. Maar als lezer wil ik de vrijheid hebben om zelf mijn mening te vormen, en niet te worden verteld wat ik moet denken. Toch zijn er ook in deze bundel rake observaties te vinden. Bijvoorbeeld als De Botton het heeft over onze moderne sociale interacties: ‘We worden aangemoedigd om een opgewekte, eendimensionale façade te presenteren waarvan we alle vreemde maar wezenlijke stukjes hebben afgeschraapt.’ Daar heeft hij zeker een punt.

26-08-2022 Arthur Eaton