Veel hoge nazi’s vonden na de Tweede Wereldoorlog een veilig onderkomen in Zuid-Amerikaanse dictaturen. Ongestraft voor hun misdaden tegen de menselijkheid zetten ze daar hun leven enigszins anoniem voort. Hoogstens moesten ze hun gastheren wederdiensten leveren in het nationale repressieapparaat. Het enige gevaar dat ze liepen, was hun mogelijke ontvoering door de Israëlische geheime dienst, zoals Adolf Eichmann overkwam.

Walter Rauff was zo’n nazi. Als SS-Obersturmbannführer bedacht hij in 1942 efficiënte mobiele gaswagens, waarmee in Oost-Europa in een half jaar tijd 97.000 Joden werden vermoord. Na de oorlog werkte hij nog enige tijd als informant voor de Joodse staat in oprichting om vervolgens in 1949 na een kort verblijf in Syrië naar Ecuador te vluchten.

Rauff is een van de twee hoofdpersonen in De verdwijningen van Londres 38, het nieuwe boek van de Britse jurist Philippe Sands, auteur van onder meer het overweldigende Oost-West Straat, dat over de oorsprong van het internationaal recht ging aan de hand van het lot van zijn Joodse familie in de Tweede Wereldoorlog, en De rattenlijn, het verhaal over de mislukte vlucht van een andere hoge nazi naar Zuid-Amerika.

Je kunt je afvragen wat het nut is van het zoveelste boek over zo’n afgezaagd thema als dat van een ex-nazi in Zuid-Amerika. Maar Sands heeft een troef achter de hand: hij verbindt de lotgevallen van Rauff met de arrestatie van generaal Augusto Pinochet in 1998 in Londen wegens misdaden tegen de menselijkheid en de daaropvolgende rechtszaak over de uitlevering van de Chileense ex-dictator aan Spanje. Dat levert een interessant verhaal op over zowel de werking van het internationaal recht op het gebied van mensenrechtenschendingen als over de hypocrisie van de politiek als het erop aankomt een misdadiger veroordeeld te krijgen. En net zoals in zijn vorige boeken speelt hierbij ook een persoonlijk element een rol. Want zowel leden van Sands’ eigen familie als die van zijn vrouw behoren tot de slachtoffers van Rauff en Pinochet.

Hulp van de CIA

In 1973 was Pinochet in Chili aan de macht gekomen door middel van een militaire coup, met hulp van de CIA, tegen de socialistische president Salvador Allende. Tijdens zijn schrikbewind, dat tot 1990 duurde, zouden duizenden linkse Chilenen worden vermoord of spoorloos verdwijnen. Ook in het buitenland werden zijn tegenstanders uit de weg geruimd, zoals in de VS.

Mede op grond van dat laatste werd Pinochet acht jaar na zijn aftreden gearresteerd in Londen, waar hij inkopen bij Harrods en Burberry’s deed. Dat gebeurde op verzoek van een Spaanse onderzoeksrechter, die zijn uitlevering eiste wegens de moord op enkele Spaanse staatsburgers. Maar voordat die uitlevering kon plaatsvinden, moest worden aangetoond dat Pinochet geen beroep kon doen op zijn onschendbaarheid, zoals voor regeringsleiders toen gebruikelijk was, omdat zij in hun ambtstermijn altijd wel iets deden wat juridisch niet koosjer was.

Sands, die aanvankelijk gevraagd werd de verdediging van Pinochet op zich te nemen, maar dat handig afwimpelde om vervolgens een van de advocaten van de aanklagende partij Human Rights Watch te worden, beschrijft dat juridische steekspel om die onschendbaarheid op te heffen tot in detail en met veel gusto. Daarnaast onderzoekt hij waarom het West-Duitsland nooit is gelukt om Rauff uitgeleverd te krijgen, ondanks de internationale steun die het bij die pogingen kreeg.

Onthullende uitspraken

De meerwaarde van De verdwijningen van Londres 38 is dat Sands de meeste betrokkenen van eertijds opzoekt en hen soms onthullende uitspraken ontlokt. Daarmee laat hij zien hoe plooibaar het internationaal recht is als het om de vervolging van (ex-)staatshoofden gaat. Bij Pinochet, die gearresteerd werd tijdens het premierschap van Tony Blair, speelt diens voorganger Margaret Thatcher een rol van betekenis. Zij was Pinochet namelijk nog altijd dankbaar voor zijn steun tijdens de Falklandoorlog tegen Argentinië in 1982. Haar verontwaardiging over de arrestatie van haar ‘vriend’ was dan ook groot. Dat Pinochet uiteindelijk niet werd uitgeleverd omdat hij geestelijk en fysiek te zwak zou zijn om terecht te staan, lijkt dan ook mede aan haar bemoeienis op de achtergrond te danken te zijn.

De wijze waarop die constatering van Pinochets toestand alleen door artsen van het Britse ministerie van Binnenlandse Zaken mag worden gedaan, is op zich al een John Le Carré-roman waard. Sands laat hier genadeloos zien hoe de waarheid door de Britse regering wordt gemanipuleerd om uit een lastig parket te geraken.

Na ruim anderhalf jaar in comfortabel Brits huisarrest te hebben gezeten, waarvoor hij achteraf een onkostenvergoeding van bijna een miljoen pond krijgt, mag Pinochet naar Chili terugkeren om, als compromis, in eigen land te worden berecht. Op het vliegveld van Santiago wordt de generaal onthaald door een juichende menigte. Een militaire kapel speelt Duitse marsen die populair waren bij de SS en de Wehrmacht. Nadat hij met een liftje uit het vliegtuig op Chileense bodem is geland, staat Pinochet stralend op uit zijn rolstoel en loopt zwaaiend met zijn wandelstok naar de terminal. Van dementie en lichamelijke zwakte is geen sprake.

Sands wisselt de hoofdstukken over de rechtszaak tegen Pinochet in Londen af met die over de veel onbekendere misdadiger Rauff. Zo laat hij steeds duidelijker zien hoe hecht de banden tussen beide mannen waren. Aangemoedigd door Pinochet, die in Ecuador was gestationeerd, was Rauff in 1958 naar Chili verhuisd. Als medewerker van een importbedrijf verdiende hij daar bij als informant van de Duitse geheime dienst. Met zijn makker Pinochet deelde hij zijn bewondering voor Hitler.

Na Pinochets geslaagde coup tegen Allende verdiepte die vriendschap zich. Rauff, die een voortreffelijk organisator was, raakte betrokken bij de martelpraktijken van de Chileense geheime dienst DINA in een huis in Santiago op het adres Londres 38. Ook was hij waarschijnlijk medeverantwoordelijk voor de inrichting van een concentratiekamp in het uiterste zuiden van Chili en zou hij de lijken van de duizenden slachtoffers van het regime in de visfabriek waar hij werkte tot vismeel hebben verwerkt of in zee hebben gedumpt.

Op zoek naar bewijzen voor die misdaden gaat Sands opnieuw langs bij zoveel mogelijk daders en slachtoffers. Het levert een beeld op van een nog altijd bestaande angst in het democratische Chili van nu om de waarheid te vertellen. En dat is misschien wel de meest verontrustende conclusie die Sands trekt.