Nu is nu, toen was toen. De Engelse historicus Tom Holland zet het in de inleiding van zijn nieuwe boek Pax meteen maar even duidelijk zwart op wit: ‘Ik probeer [de Romeinen] te begrijpen, niet in onze termen, maar in die van hen, met hun meerduidigheid, complexiteit en tegenstrijdigheden.’ Geen morele oordelen naar moderne maatstaven dus, maar een boek over hoe en waarom tweeduizend jaar geleden de dingen gebeurden zoals ze gebeurden.

Pax. Oorlog en vrede in het gouden tijdperk van Rome is het derde boek van Holland over de Romeinse Oudheid. Rubicon ging over Julius Caesar en de val van de Republiek, Dynastie over Augustus en het Julio-Claudische keizershuis. Pax pakt het verhaal op bij de desastreuze heerschappij van Nero en leidt de lezer via het Vierkeizerjaar (69 na Christus) en de Flavische keizers Vespasianus, Titus en Domitianus naar de apotheose van Romeinse macht onder Trajanus en Hadrianus. Het is een bedwelmende reis langs een tegelijk vertrouwde én onbegrijpelijke wereld.

Iedereen kent immers het Colosseum in Rome, maar kan de moderne toerist wel bevatten hoe het publiek in de eerste eeuw na Christus dacht over wat er daar gebeurde? ‘De Romeinse opvattingen over zaken die wij misschien geneigd zijn als universeel te beschouwen’, schrijft Holland, ‘ – denk aan moraliteit, seksualiteit, identiteit – komen op ons heel vreemd en ongemakkelijk over. Zo ongemakkelijk zelfs dat er volgens sommigen van opvattingen in het geheel geen sprake is.’

Een indringend voorbeeld hiervan is het verhaal van de slaaf Sporus (Grieks voor ‘Kwakje’). Nadat Nero zijn vrouw Poppaea Sabina had doodgetrapt, kreeg hij spijt en ging op zoek naar iemand die haar plaats kon innemen. Dat werd een jonge slaaf die opvallende uiterlijke overeenkomsten vertoonde met de keizerin. Chirurgen ontdeden hem van zijn mannelijke geslachtskenmerken, waarna ‘Poppaea’ haar plaats aan de zijde van Nero weer innam.

Nero heeft een – op zijn zachtst gezegd – excentriek imago, dus deze escapade past daar prima bij, maar opvallend genoeg ging Sporus na Nero’s dood (een gedwongen zelfmoord) nog een tijdje van hand tot hand bij andere machtige Romeinen. Holland schrijft het allemaal op zonder te gniffelen: hij probeert te begrijpen wat deze metamorfose betekende voor de mensen die er indertijd getuige van waren.

Bijslaap

Centraal thema in Pax – dat vrede betekent in het Latijn – is het geweld waarmee de Romeinse wereld doordrenkt was. Dat lijkt een paradox, maar een Brits stamhoofd dat door de Romeinse historicus Tacitus werd geciteerd, wist wel beter. ‘Ze creëren een woestijn en noemen het vrede’, zei hij over de wijze waarop de caesars hun rijk vergrootten.

Dat geweld richtte zich naar buiten – Holland beschrijft onder meer uitgebreid de vernietiging van Jeruzalem door Titus in het jaar 70 – maar ook naar binnen: in 69 was Titus’ vader Vespasianus als overwinnaar uit een grote burgeroorlog gekomen. Eerder waren Galba, Otho en Vitellius door hun legioenen op het schild gehesen, maar Vespasianus was uiteindelijk iedereen te slim af. Toen het bloed van dit Vierkeizerjaar was opgedroogd, brak binnenshuis een periode van rust en vrede aan – behalve voor wie zo dom was de keizer te ontrieven.

Onder Trajanus (53-117) en Hadrianus (76-138) glinsterde het Romeinse Rijk als nooit tevoren. Trajanus voerde succesvolle oorlogen tegen de Daciërs (in het huidige Roemenië), maar greep uiteindelijk boven zijn macht toen hij het Perzische rijk van de Parthen wilde veroveren. Hij overleed in het zuiden van Turkije en droeg de heerschappij over aan Hadrianus. Die pauzeerde de uitbreiding van Rome en bestendigde en verdedigde de grenzen van het rijk. De muur in Noord-Engeland die zijn naam draagt, is daarvan ongetwijfeld het bekendste voorbeeld.

Dit soort geopolitieke beslommeringen komt ons ook anno 2023 bekend voor, maar Hadrianus’ relatie met een Griekse jongeling genaamd Antinoüs zal meer bevreemding opwekken. Het was in deze tijd niet ongewoon dat een oudere man een jongen als bijslaap had, maar Hadrianus’ reactie op de verdrinkingsdood van zijn minnaar (was het moord of zelfmoord?) was wél uitzonderlijk. Hij maakte van Antinoüs een god en de cultus rondom deze jongen kreeg zowaar voet aan de grond. Overal in het rijk verschenen tempels en standbeelden ter ere van Hadrianus’ wonderschone minnaar.

Tom Holland slaagt erin al deze mensen op een geloofwaardige en empathische manier voor het voetlicht te brengen. Voor het Vierkeizerjaar kon hij daarbij beschikken over een veelheid aan bronnen, maar ook als hij het moet doen met minder informatie, weet hij het Romeinse Rijk tot leven te wekken.

Hier is ook lof op zijn plaats voor vertaler Arian Verheij, die de soepele stijl van Holland goed naar het Nederlands weet over te brengen. Als Holland bijvoorbeeld over keizer Hadrianus schrijft dat hij met zijn mannen mee marcheerde en ‘if there was rough wine to be drunk, he would drink it’, maakt Verheij ervan: ‘en hij voelde zich niet te goed voor rats, kuch en bonen’. En voor de bewoners van de baai van Napels die wisten ‘that the good times were here to stay’ roept Verheij zelfs Wim Sonneveld aan met ‘je wist niet beter dan dat het nooit voorbij zou gaan’.

Uitbarsting van de Vesuvius

Voor wie een fan is van de succesvolle podcast The Rest is History die Holland sinds twee jaar maakt met Dominic Sandbrook, knaagt er na het lezen van Pax één ding. In die podcast geeft Holland graag een kijkje onder de motorkap van zijn denken: hoe weeg je bronnen, wat is relevant, wat weten we zeker, wat niet? Die overwegingen deelt hij in Pax alleen in de inleiding in algemene termen met zijn lezers. Dat komt de vaart van het verhaal in de rest van het boek ten goede, maar soms vraag je je toch af wat de stutten zijn waarop dit verhaal rust.

In het boek staan ook enkel noten bij citaten van klassieke auteurs. Daarmee verstopt Holland zijn belezenheid, want hij heeft enorme hoeveelheden secundaire literatuur tot zich genomen. Dat is onder meer goed te merken aan het hoofdstuk over het alledaagse leven in het Pompeï van vóór de uitbarsting van de Vesuvius in het jaar 79. Hij gebruikt daar niet alleen het bekende ooggetuigenverslag van Plinius de Jongere, maar ook de nieuwste wetenschappelijke inzichten en rijgt ze aaneen tot een aangrijpend relaas over de ondergang van deze stad.

Al met al leest Pax als een trein. Holland is een bezielende en enthousiaste gids in deze bekende, maar ook vreemde wereld. Hij was ooit van plan om de héle geschiedenis van het Romeinse keizerrijk te boekstaven, maar de vraag is of hij aan al die boeken nog wel toekomt nu zijn podcast zo succesvol is. Laten we hopen van wel.