Over jonge Nederlandse schrijvers wordt weleens geklaagd dat ze te veel navelstaarderige autofictie schrijven. Altijd maar over hun eigen angsten, twijfels en liefdesstrubbelingen: waarom komt de nieuwe generatie niet eens met een ambitieuzere roman over grote historische thema’s?

Dit soort klagers kunnen zich nu laven aan Vinvis der vergetelheid van Tanja Maljartsjoek. Zij werd in 1983 geboren in Ivano-Frankivsk, werkte als journalist in Kyiv en woont nu al jaren in Wenen. In 2016 kreeg haar Vinvis de prijs voor BBC Ukrainian Book of the Year, en op de flap van de Nederlandse editie staat ze aangeprezen als de nieuwe, vrouwelijke Thomas Mann. Toch was er een oorlog voor nodig om haar in het Nederlands vertaald te krijgen.

Ongelukkige liefdesrelaties

Op het eerste gezicht lijkt dit verhaal niets nieuws, een vertrouwd relaas van een millennialvrouw in de knoop met zichzelf. De ik-figuur is een schrijver wier literaire carrière niet helemaal is wat ze ervan hoopte. Ze twijfelt aan de zin van haar bestaan. Ze heeft een trits ongelukkige liefdesrelaties. Al die lovers, schrijft ze, hadden een rond hoofd. (‘Een rond hoofd is een hoofd dat, als je het van de nek af haalt en er een zetje tegen geeft, begint te rollen.’) Haar eigen hoofd daarentegen heeft ‘het type schedel dat zich perfect leent om na overlijden op een stok te spiesen en in een geheimzinnige kerker neer te zetten’. Ze is geen vrolijk type.

Als ze door angstaanvallen en depressie haar huis niet meer uit komt, kan ze alleen nog troost vinden in het schijnbaar doelloos doorbladeren van historische kranten. Daar stuit ze op een artikel uit 1931 dat het overlijden van ene Vjatsjeslav Lypynsky bericht. En dan neemt de roman een unieke afslag. Vanaf dat moment doorweeft de ik-figuur haar eigen levensverhaal met dat van Lypynsky, de Oekraïens-Poolse politicus en historicus (1882-1931) die ijverde voor een onafhankelijk Oekraïne.

Een vloeibare gel van lijden

Want wat bindt deze twee? Ze delen in ieder geval dezelfde verjaardag. Ze zijn allebei verloren zielen, en hebben allebei een ongelukkig liefdesleven. En ze zijn depressief. Zij uit dat zo: ‘Het voelde alsof ik rondjes zwom in een aquarium gevuld met een vloeibare gel van lijden’. En over Lypynsky lezen we: ‘Voor hem dreinde slechts een eindeloze dag, die kolkte van eenzaamheid en zich even langzaam voortsleepte als een naaktslak over een lijk.’

Maar er is tussen hen toch ook die enorme afstand in de tijd. Lypynsky’s wereld is die van de Oekraïense intellectuele onafhankelijkheidsbeweging van het begin van de twintigste eeuw. Via allerhande tijdschriften en publicaties probeerde hij het Oekraïense nationale bewustzijn wakker te kussen. Gaandeweg ziet hij hoe zijn droom van een onafhankelijk Oekraïne in de raderen van de geschiedenis wordt vermalen.

Het is allemaal erg leerzaam voor wie weinig weet over deze periode. Vertalers Tobias Wals en Marina Snoek voegden voor de zekerheid nog een handig historisch overzicht toe. Uiterst actueel allemaal om dit nu te lezen natuurlijk, maar sommige passages klinken in 2022 ook erg wrang. ‘Hun vaderland […] was de facto onderdeel van Rusland. Maar kan je een land dat erop los moordt je vaderland noemen?’ Of juist uitgesproken profetisch: ‘De Oekraïners […] zijn in de situatie beland dat ze ofwel moeten zwichten en verdwijnen als volk, ofwel in opstand moeten komen. De geschiedenis kent niet één voorbeeld van een volk dat uit eigen wil zwichtte. Het Oekraïense volk vormt hierop geen uitzondering en zal zich niet zonder strijd gewonnen geven.’

Het blijft een vreemd boek, gebaseerd op een best bizar gegeven. Dan weer ademt de roman de typische, vroeg twintigste-eeuwse Thomas-Mann-sfeer, inclusief longlijers in sanatoria aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, dan weer maakt het een sprong naar het liefdesleven van een moderne jonge vrouw die een affaire krijgt met haar professor. Maar het werkt werkelijk prachtig.

De ik-figuur, zo wordt duidelijk, is een nakomeling ‘van onderwerping en doodsangst’. Uiteindelijk wil deze ongelofelijk rijke, lyrische en melancholische roman iets vertellen over generationeel trauma. En nog meer dan over de geschiedenis van Oekraïne, gaat Maljartsjoeks boek over vergeten. Over het mysterie van de tijd die ons allemaal opslokt, zonder een spoor achter te laten.