Waarom wordt er eigenlijk nooit gestaakt in een wapenfabriek? Die vraag noteerde de Portugese schrijver en Nobelprijswinnaar José Saramago op 15 augustus 2009 in zijn dagboek. Hij was 86 jaar oud, maar besloot: ‘Misschien ga ik toch nog een boek schrijven’. Over de fabricage en verhandeling van wapens en de mensen die daarbij betrokken zijn. Hij kwam drie hoofdstukken ver.

Die hoofdstukken zijn nu mooi uitgegeven in een boekje dat je eerder een herinneringskleinood dan een monument kunt noemen. De tekst is net lang genoeg om het verhaal een beetje op de rails te zetten. Boekhouder Artur Paz Semedo krijgt toestemming om te grasduinen in het archief van de wapenfabriek waar hij werkt. Vooral de jaren dertig interesseren hem. Heeft de fabriek waar hij trots op is wapens geleverd aan Franco tijdens de Burgeroorlog? En hoe zat dat met de oorlog tussen Bolivia en Paraguay in het begin van het decennium, waarin die fabriek ook een rol speelde?

Het is een typisch Saramago-onderwerp. Hoe gaat het er in de samenleving aan toe? zo vraagt hij zich in bijna al zijn romans af. Met als onvermijdelijk antwoord: doortrapt en immoreel. En hoe zit het dan met de persoonlijke houding en verantwoordelijkheid van ieder mens? Niet zelden monden die vragen uit in een soort ‘bekeringsgeschiedenis’ van de hoofdpersoon. Er zit bij de verklaarde atheïst en humanist nogal wat christelijke moraliteit verborgen.

Zou het met Artur Paz Semedo ook zo gegaan zijn? Een van de dagboekaantekeningen die als bijlage aan het romanfragment zijn toegevoegd laat daar twijfel over bestaan. De directie koopt hem om door hem te bevorderen tot hoofd van de boekhouding ‘zware wapens’, zo noteert Saramago. Of het uiteindelijk zo zou hebben uitgepakt weten we niet. Net zo min als we weten waarom het bedrijf zich ook had willen toeleggen op de fabricage van landbouwmachines. Het is aan de lezer om Saramago’s Unvollendete ten einde door te denken.

Misschien had Saramago zich geen mooiere afsluiting van zijn oeuvre kunnen wensen. De mensen ‘een geweten schoppen’, zoals Louis Paul Boon zei, had ook zíjn motto kunnen zijn. En daartoe moeten ze zélf gaan denken. De parabel-achtige romans die hij schreef wilden stuk voor stuk daartoe de aanzet zijn. Hij won er een grote lezersschare mee. Dit boekje – fraai geïllustreerd en met een biografisch nawoord van de vertaler – is zijn afscheidsgeschenk aan hen.